Nhà bình thơ Phạm Đức Nhì
CUỘC
TRANH LUẬN DỞ DANG
Cách nay đã lâu tôi có một cuộc tranh luận khá lý thú
với một bạn đọc trên Facebook. Không biết anh ta – cũng là người làm thơ - lấy
đâu ra câu “Làm thơ là để khơi gợi cảm xúc (của người đọc) chứ không phải bộc lộ
cảm xúc (của mình)” để chê bai, chỉ trích bài viết của tôi. Tôi tin ở cách nhận
định và đánh giá thơ của mình, nhưng đây là đề tài lớn của thơ, bàn đến cũng tốn
nhiều giấy mực chứ không phải chỉ vài bình luận qua lại trên FB là có thể tỏ rõ
ngọn ngành. Ngọn ngành ở đây không phải phân định đúng sai mà là tìm hiểu xem
trong hai hướng đi đó thi sĩ nên chọn hướng đi nào để có lợi nhất cho những đứa
con tinh thần của mình.
NHƯNG
ANH TA KHÔNG “PHỊA”
Thế rồi khi tra cứu để bình thơ của Emily Dickinson tôi
gặp một định nghĩa thơ của tự điển Merriam-Webster (1):
Poetry:
“Writing that formulates a concentrated imaginative awareness of experience in
language chosen and arranged to create a specific emotional response through
meaning, sound, and rhythm”
Thơ:
“Văn bản diễn đạt một cảm nhận đầy tính tưởng tượng của trải nghiệm bằng ngôn
ngữ được lựa chọn và sắp xếp nhằm khơi gợi một cảm xúc cụ thể nào đó thông qua
ý nghĩa, âm thanh và nhịp điệu.”
Nhóm chữ “created
a specific emotional respond” nếu dịch sát có nghĩa là “tạo ra một phản ứng cảm xúc cụ thể nào đó (nơi người đọc)”. Tôi tạm dịch thoát “khơi gợi một cảm xúc cụ thể nào đó”.
Giờ thì đã rõ ràng. Cái ý “làm thơ để khơi gợi cảm xúc” không phải từ trên trời rơi xuống mà
đã được một quyển tự điển từ “một công ty
Mỹ chuyên xuất bản sách tham khảo, đặc biệt nổi tiếng với các bộ từ điển”
(2) đề cập đến.
Như vậy, anh bạn tranh luận với tôi về đề tài này đã
không “phịa”. Anh chỉ không chú thích
nguồn gốc, xuất xứ nên tôi đã hiểu lầm.
Để tìm hiểu xem sáng tác theo hướng nào sẽ có lợi cho
thơ hơn, tôi xin phép mở ngoặc để bàn một chút về cảm xúc trong thơ.
BA
LOẠI CẢM XÚC TRONG THƠ
Dù đứng ở góc nhìn nào đi nữa thì lượng cảm xúc khơi gợi
được nơi tâm hồn người đọc cũng được coi là thước đo mức độ thành công của bài
thơ. Mức rung động, khoái cảm nơi người đọc càng cao thì bài thơ càng hay. Có 3
loại cảm xúc trong thơ:
1/ Cảm xúc tầng 1: Cảm xúc từ câu chữ - khoái cảm phát
sinh khi gặp một chữ đắt, một hình tượng đẹp, một câu hay.
2/ Cảm xúc tầng 2: Cảm xúc từ sự phối hợp nhịp nhàng của
câu chữ, hình tượng, các biện pháp tu từ … nói chung là các phương tiện thẩm mỹ
của bài thơ. Sự phối hợp đó được gọi là thế trận của bài thơ. Khoái cảm phát
sinh khi gặp một thế trận hoàn hảo mạnh hơn nhiều so với cảm xúc tầng 1.
3/ Cảm xúc tầng 3: cảm xúc đến từ sự rung động mạnh mẽ
(cảm xúc lấn áp lý trí) của tác giả khi làm thơ. Đây là thứ cảm xúc cao cấp nhất,
quý nhất, tạo khoái cảm “đã” nhất nơi người đọc. Nếu cảm xúc mạnh đến mức phủ mờ
lý trí ta có hồn thơ. Lúc ấy, lý trí mất dạng, lời thơ sẽ là Tiếng Lòng Chân Thật
của tác giả. Bài thơ đã đạt được phần thưởng cao quý nhất: Bước vào Bến Bờ Thi
Ca.
“LÀM
THƠ ĐỂ KHƠI GỢI CẢM XÚC”
Thuở còn đi học mỗi khi trong xóm có đám ma - thường từ
một gia đình khá giả, quàn xác qua đêm - tôi thường trốn mẹ đi nghe khóc mướn.
Đội khóc mướn thường có mấy người chơi nhạc cụ và một hoặc 2 người “khóc”. Họ
“khóc” có vần điệu, lại có nhạc đệm nên rất hay, và dĩ nhiên, có nhiều người đến
ngồi nghe.
Trước khi vào trận những người “khóc” thường được gặp
riêng gia chủ để biết một số chi tiết về cha mẹ, anh chị em, vợ (chồng), con
cháu - đặc biệt là những điểm nổi bật về tình cảm của họ đối với người chết.
Người “khóc” sẽ dựa vào đó để “soạn bài”, để “khóc” cho “mùi”, cho đẹp lòng, hả
dạ mọi người trong gia đình gia chủ.
Thi sĩ đi theo hướng “làm thơ để khơi gợi cảm xúc” khi chọn tứ thơ và rồi dàn thế trận
cho bài thơ của mình cũng phải biết kỹ (nếu chưa biết kỹ thì mày mò tìm hiểu)
những người mình muốn “khơi gợi cảm xúc”
xem họ yêu thích cái gì, thù ghét cái gì để “lựa lời sáng tác” cho vừa lòng họ,
khơi gợi được nhiều cảm xúc nơi tâm hồn họ. Kết quả là sẽ sản sinh ra thứ thơ
“teo chim”, xu nịnh, nâng bi.
Cũng cần nói thêm, những thi sĩ theo hướng đi này, nếu
tay nghề cao, khéo “chọn chữ so vần”,
vẫn có thể tạo được khoái cảm - nhiều khi rất cao - cho người đọc ở tầng 1 và tầng
2. Nhưng do chữ Nịnh quá lớn nên cảm xúc tầng 3 không có. Lý do: Nịnh sẽ sinh
ra Xạo, Xạo sẽ mời gọi lý trí.
“LÀM
THƠ ĐỂ BỘC LỘ CẢM XÚC”
Đây là hướng đi mà thi sĩ khi làm thơ “coi độc giả như cỏ rác”. Họ để hết tâm
hồn vào bài thơ và đưa cảm xúc thâm nhập dòng chảy của tứ thơ. Dĩ nhiên, cũng
có những lúc lý trí xen vào đòi quyền “biên tập” và thi sĩ phải “phùng mang trợn
mắt” xua đuổi nó đi. Mức độ thành công mỗi người mỗi khác. Có người lý trí bỏ
chạy biệt tăm, có người nó vẫn lỳ đòn bám trụ.
Nhưng có điều chắc chắn là họ không bị cái bóng ma lúc
nào cũng lơ lửng trên đầu như những thi sĩ “làm thơ để khơi gợi cảm xúc”. Bởi
muốn khơi gợi thì phải biết khơi gợi ở chỗ nào và làm thế nào để khơi gợi. Chỉ
thoáng nghĩ đến hai câu hỏi đó là lý trí đã tràn ngập tâm hồn. Cảm xúc nếu có
cũng sẽ tự động xẹp như bong bóng xì hơi. Rồi lại thêm “những điều không đẹp” đi kèm với những câu thơ “khơi gợi”, làm giảm
giá trị bài thơ và hạ thấp nhân cách của thi sĩ.
Thoát được cái bóng ma ấy, thi sĩ “làm thơ để bộc lộ cảm xúc” tự do thoải mái hơn trên đường đưa tứ
thơ tới bến.
KHÁC
BIỆT
Như đã nói ở trên, sự thành công của bài thơ cuối cùng
cũng phải đo bằng lượng cảm xúc khơi gợi được ở tâm hồn người đọc; khoái cảm
nơi người đọc càng cao thì bài thơ càng hay. Nhưng lúc làm thơ mà cứ loay hoay “chọn chữ, so vần” để lấy lòng người thưởng
thức thơ của mình thì thi sĩ có khác gì đám người “thương vay khóc mướn” ở đám ma - mỗi tiếng khóc, mỗi câu kể lể “ới hỡi, ơi hời” cũng cố sắp xếp sao cho
“gia chủ” đẹp lòng, hả dạ.
Dĩ nhiên thi sĩ không phải lúc nào cũng có thể nổi
điên khiến lý trí hoảng sợ trốn chạy biệt tăm để có thể bộc lộ tiếng lòng chân thật
của mình - phẩm chất quý giá nhất của thơ. Nhưng khi đang thả hồn theo dòng chảy
của tứ thơ, thái độ “coi độc giả như cỏ rác” không những không trịch thượng, mất
lịch sự mà còn là sự cần thiết. Với tâm thế này, nếu kỹ thuật thơ vững vàng,
thi sĩ – qua bài thơ của mình - dễ tìm được sự đồng cảm. Có điều sự đồng cảm ở
đây còn kèm theo sự mến mộ và nể phục.
KẾT
LUẬN
Một hướng đi cho rằng “ta làm thơ là vì đời, vì tha nhân; bài thơ ta làm với mục đích khơi gợi
cảm xúc nơi độc giả càng nhiều càng tốt. Tâm hồn họ càng sảng khoái thì ta càng
hãnh diện vì đã đem niềm vui cho người, đóng góp một cách thiết thực cho đời.”
Và một hướng đi khác, trong đó có tôi, nghĩ rằng “Ta làm thơ là để bộc lộ tâm trạng, cảm xúc
của ta trước cảnh đời. Độc giả chỉ là những vị khách mời đến dự ‘cuộc vui thơ’
khi tác phẩm đã hoàn tất và được gởi đến vườn thơ của nhân loại.”
Với chút kinh nghiệm của người làm thơ và bình thơ tôi
mạnh dạn góp vài ý kiến thô thiển. Nhưng cuối cùng thì:
Làm thơ theo hướng nào là tùy quyền thi sĩ, thích thưởng
thức thơ ở hướng nào là tùy quyền độc giả.
Phạm Đức Nhì
nhidpham@gmail.com
CHÚ
THÍCH
1/
https://www.merriam-webster.com/dictionary/poetry
2/
(Wikipedia, Merriam-Webster, câu đầu tiên)
https://vi.wikipedia.org/wiki/Merriam-Webster
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét