THƠ MỘT CHỮ, THƠ NGOÀI LỜI - Nguyễn Khôi

       

       THƠ MỘT CHỮ, THƠ NGOÀI LỜI
                    (Tặng Mai Văn Phấn)
                                     
"Thơ một chữ, Thơ ngoài lời"... có lẽ khởi xướng từ Đoàn Văn Chúc & DươngTường (1) qua Trần Dần đã được công bố như sau :

               ĐOÀN VĂN CHÚC
                     Thơ một chữ
          Nhan đề :      VỢ CHỒNG
          Nội dung :         XONG
          Bình luận:      TRẦN DẦN
          Minh họa :    BÙI XUÂN PHÁI  
                             *
- Trần Dần bình luận : " Cái bòng bong ấy gọi là XONG".
- Bùi Xuân Phái minh họa : bằng vài nét ký họa có thể mường tượng cảnh 2 vợ chồng vừa "làm tình"  XONG  (8-5-75).
   Đây là một thứ trò chơi ngôn ngữ (đánh đố) mà các Thi nhân cách tân sáng tạo ra cái  gọi là Thơ...
   Ôi, "Thơ một chữ"- vâng, đúng vậy, chỉ với 1 chữ (nhưng phải là một "từ"- một đơn vị ngôn ngữ nhỏ nhất có nghĩa hoàn chỉnh và cấu tạo ổn định, dùng để đặt câu.). Chỉ một chữ thôi, nhưng nó đủ sức chứa một "Ý", mang trọn một "tứ" thơ với hình tượng thơ sống động (sau khi được bình luận và minh họa) - Nó là một ẩn ngữ (Thơ mật ngữ) kỳ bí, suy được ra (giải mã) ngẫm nghĩ thì thấy rất có HỒN chứa đủ cả nỗi đời TÌNH - CẢNH - SỰ. Xin thử ví dụ : Nguyễn Khôi lắp ráp theo Made In Trần Dần như sau :

                 NGUYỄN  KHÔI
                     Thơ một chữ
                Nhan đề : TẮM TRUỒNG
                Nội dung:        TẮT
                Bình luận : TÁC GIẢ
                Minh họa :       ?

        

- Tác giả tự bình luận : " để cả bầu trời phải TẮT trăng" đấy là khuya (ai đó)TẮM TRUỒNG.
-Minh họa : còn chờ một Họa sĩ nào đấy ?
  Xét về mặt ngữ pháp : đây là rất Việt Nam (không Tây hóa) theo cấu trúc "đề/ thuyết" : tên bài thơ là "đề" (đề bài, nhan đề), Nội dung là nói lên (thông điệp) một điều gì đấy liên quan đến cái "đề" ấy, gọi là phần "thuyết" như một nhận định có ý nghĩa.
   Xét về mặt Nghệ thuật Thơ : đã gọi là Thơ, thì nó phải "ảo" (không thực như Văn Xuôi)  đầy hình tượng, ngôn ngữ chỉ một chữ (một từ đơn) nhưng đủ cho ta suy tưởng thấy  một hình tượng thơ sống động, một con chữ mà chứa đủ Tình - Cảnh - Sự là thế. Thơ càng chủ quan bao nhiêu càng hay... Thơ càng vô lý càng hay...?

                 

     Dương Tường có THƠ NGOÀI LỜI : Ông đã xuất bản cả một Thi tập Thơ ngoài lời,  khá độc đáo và hấp dẫn, kỳ bí nhưng nếu có "duyên" - ngẫm nghĩ (giải mã theo tư duy thơ hiện đại- Hậu hiện đại ) thì vẫn có thể thưởng thức "hiểu" cái nỗi lòng mà Tác giả gửi gắm... Thơ ngoài lời của Dương Tường : mỗi bài thơ là một trang minh họa bằng vài nét vẽ ẩn dụ, ví dụ :
     Bài thơ ngoài lời có đầu đề là ĐÀN, được trình bày không có lời (ngôn ngữ) thơ, cả 1 trang chỉ vẽ 1 cái  khóa "sol" như ở đầu 1 bản nhạc, rồi tiếp 1 khúc ngang dài như kiểu máy ghi "điện tâm đồ" khi ta đi khám tim mạch ở Bệnh viện,rồi 1 nét hơi cong chéo chùng ở phía trên (tưởng tượng) như 1 cái dây Diều đang thả lên trời để ngân lên một khúc nhạc mùa thu...
     Để "cảm" được lối Thơ ngoài lời này, thực, ta phải có trí suy tưởng của "con mắt thơ" với nhận thức "Thơ như là mỹ học của cái KHÁC"- (theo Đỗ Lai Thúy) ? có vậy mới giải mã được và ta sẽ mỉm cười tự thốt lên trong lòng " Ôi - thơ ngoài lời như một sự phát kiến kỳ lạ (xưa nay chưa từng có) chỉ với vài nét ký họa mà đã đủ "họa trung hữu thi"- ý tại ngôn ngoại thật là thú vị...
      KẾT : Chao ôi, Thơ một chữ, Thơ ngoài lời là vậy, nó như một sự "đánh đố" với bạn đọc , nếu không giải mã được thì coi là TẮT, là XONG ! một sự thể nghiệm...
     Tuy nhiên, đây là một sáng tạo Thơ của các bậc Thầy ,đã trải qua bao năm tháng thăng trầm ở cái "Góc Trần Dần" tối tăm ấy mà hồn thơ thì bay tới những chân trời không có người bay kia thì nó là những tinh hoa thơ Việt có ý nghĩa, đáng trân trọng, tồn tại hay bị đào thải hãy để cho thời gian kiểm nghiệm...Một trò chơi Thơ , âu cũng là như một Nhà thơ xưa đã mong muốn :
     "Con người ta nên giống như một bài Thơ, loài vật nên giống như một bức họa".

     Một chữ TÌNH để duy trì thế giới, một chữ TÀI để tô điểm càn khôn".-Trương Trào.
     Quả là ý vị , Nguyễn Khôi xin được chia sẻ cùng các Bạn Thơ...

      ----

(1) Về  hai tác giả : 

*1- Đoàn Văn Chúc (Tên thật là Nguyễn Tăng Khiêm) sinh 1926, mất 1996, quê làng Tạnh, Gia Lâm, Bắc Ninh.Tốt nghiệp Tú tài toàn phần 1943, 1943-1945 :Sinh viên Cao đẳng Ngân hàng Đông Dương, 1945-1954 : tham gia kháng chiến chống Pháp, 1954-1978 :Công tác ở Vụ Văn hóa quần chúng và Thư viện, 1978-1990: giảng viên Trường Đại học văn hóa Hà Nội.
Ông chuyên nghiên cứu và giảng dạy về "Văn hóa học"- "xã hội học..."-dịch thuật khá nổi tiếng.
*2- Dương Tường (Tên thật là Trần Dương Tường) sinh năm 1932 ở Nam Định. Từ 1945 bỏ học theo cách mạng, đi bộ đội, có tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ. Từ 1955 làm việc ở Thông tấn xã Việt Nam. Từ 1968 nghỉ việc dành thì giờ cho Văn học nghệ thuật...
 Tác phẩm của Dương Tường : 36 Bài tình (in cùng Lê Đạt), Đàn (thơ thị giác/ Thơ ngoài lời)...Thơ Dương Tường thuộc loại "Thơ khó xời" khá dung tục ,  xin dẫn vài bài để bạn đọc tham khảo :

         BELLA
         Tặng những ai
        "sống làm vợ khắp người ta"
         Em
         Chấm nhỏ
         đường đêm
         chợ ái ân
         loang lổ
         đèn đường
         mủ đêm
         Em đi
         môi mọng
         đùi mọng
         vú ấm
         tim trống
         đầu trống
         Em đi - nhớt đêm
         Em đi - mưa xiên
         Em đi - trời nghiêng
         Em - đời bỏ quên
                         (1963)
                *
        ROMANCE III
       Có khi
       tha thẩn ờ khoang lòng năm ngoái
       tôi thắp im bạch lạp búp hôn đầu
       thánh trượng cây góc phố
       và tay ôm đồm mộng
       đường ngang ngõ dọc tâm hồn
       và tiếng thở dài xuyên xanh địa tầng ký ức
       và môi xuất huyết mùi thơm em
       và nỗi đau quê thịt tầm tã bình nguyên nhớ
       tôi cắn phải tên em
       lòng chiều bội thực gió mùa
                                     
       Có khi
       mặt em cấu trúc mưa...
                             (1967)
                         *
       ROMANCE V
       (Theo phong cách Haiku)

      Nghe lênh láng trời thăng hoa tinh
      Màu gạch non một mùi nách đàn bà
      Ừ những đám ma lá chết chiều nay
                                                (1987)    
                           *
      ROMANCE VI
      (Theo phong cách Haiku)

      Chớp nuột thở dài em trắng
      Cánh Cò đậu bờ mất ngủ
      Tôi mặc áo buồn chờ gội mưa em
                                               (1984)

       Theo Đỗ Lai Thuý thì "Thơ và hoạt động thơ Dương Tường nằm trong đường thơ Trần Dần, nhưng in đậm màu sắc hậu hiện đại và vẫn là người đồng hành với các nhà thơ trẻ và nhà nghệ thuật đương đại"...

                                                Góc thành nam Hà Nội 17-6-2014  
                                                               Nguyễn Khôi