TÌNH BẠN, TÌNH THƠ TRONG CƠN SAY - Đoàn Minh Lợi

                

                           Tác giả bài viết Đoàn Minh Lợi

   TÌNH BẠN – TÌNH THƠ TRONG CƠN SAY

                                                                Đoàn Minh Lợi

                    (Viết tặng anh Lương Minh Vũ)

Tôi gặp Lương Minh Vũ trong đám giỗ đứa cháu ruột. Gặp anh tôi buột miệng phẩm bình bài thơ “Đêm say cùng La Thụy” của anh. Nào ngờ anh thích lời bình của tôi. Anh đề nghị tôi viết thành bài bình thơ. Anh còn dặn phải viết như đã nói trong bữa nhậu đám giỗ. Có nghĩa là giữ nguyên lời khen và lời chê.

ĐÊM SAY CÙNG LA THỤY

Rót mông lung xuống bôi đầy

Đường lô nhô bóng, phố gầy guộc đêm.

Trăng bơi đáy chén trăng mềm

Thơ ai gẫy vận bên thềm khuya rơi.

Rót hỗn mang xuống mộng đời.

Lăn qua cho hết cuộc chơi khóc cười.

Rót quạnh hiu xuống cõi người

Sông xưa cuốn hết xanh tươi dấu nguồn.

Rót niềm vui xuống nỗi buồn

Dù mai cuối sóng đầu truông cũng về.

Rót ta chảy xuống tràn trề.

Trăng say, còn bạn cận kề dìu nhau.

                  Lagi tháng 6 năm 1996

                       Lương Minh Vũ

         

Anh Vũ và LaThụy cùng mê thơ và thích rượu. Hai anh xấp xỉ cùng tuổi. Một thời họ tâm đầu ý hợp. Bài thơ là chứng tích cho tình bạn tình thơ và… tình rượu.

Bài lục bát 12 câu chia làm ba khổ. 12 câu, 5 lần rót rượu. Mở đề rót một chung, say ra về  rót một chung. Câu lục là rót rượu, cũng là rót tâm tư, tâm tình. Mỗi tâm tình ứng với câu bát là hiện thực đời người.

i) Ly rượu khai tiệc: Vàng thềm phố khuya. 
          

 “Rót mông lung xuống bôi đầy” mờ ảo sương khói và huyền hoặc. Đây là câu thơ hay, rất hay. Cái tình bạn, tình thơ như mơ hồ mà rất thực. Ly rượu “mông lung” cũng mở đầu đầu cho cái nhìn về phận đời, phận mình của một thế hệ, một lứa tuổi.

Bài thơ làm năm 1996, lúc đó các anh vừa qua tuổi 40. Tứ thập nhi bất hoặc. Tuổi 40 thì không bị mê hoặc. Có nghĩa là cái mông lung rót xuống chén rượu là chiêm nghiệm, là nhận thức về cõi người. Không phải cái nhìn mơ hồ, không phải bốc đồng, và cũng không phải là say vì chỉ mới bắt đầu rót rượu.

Tôi  không thích từ “bôi” trong câu thơ, từ Hán trong lục bát thuần Việt. Bôi là ly uống rượu. Nhưng có lẽ anh Vũ chịu ảnh hưởng của Đường thi. “Bồ đào mỹ tửu dạ quang bôi” của Vương Hàn hay “Khuyến quân cánh tận nhất bôi tửu” của Vương Duy chẳng hạn. Một chút Đường thi rớt xuống lục bát người yêu thơ âu cũng lẽ thường tình.

“Đường lô nhô bóng, phố gầy guộc đêm” là cảnh thật, rất đời của thị trấn Lagi về đêm thời kỳ đầu đổi mới. Cái bóng “lô nhô”, cái bóng “gầy guộc” nói lên cái nghèo của thị trấn, thể hiện  cái bi quan, cái buồn của người làm thơ, của người uống rượu.

Tôi đọc đi, đọc lại hai câu này nhiều lần mà thấy thích. Rót sương khói trần gian mơ hồ xuống hiện thực phố nghèo trong đêm trăng tâm tình cùng bạn thơ, bạn rượu quả thực là tài hoa.

“Trăng bơi đáy chén trăng mềm”. Câu thơ thật lãng mạn và nhốm màu Đường thi. Xưa Lý Bạch ngâm thơ uống rượu, nhảy xuống ôm bóng trăng đáy sông mà đi vào thiên cổ. Điển tích huyền thoại Lý Bạch và câu thơ Lương Minh Vũ cứ mang mang vào nhau. Đọc lần một thấy thích, đọc lần hai, lần ba càng thấy thích. Đọc lần 4 bỗng phát hiện có vấn đề. Khi tôi nói lên điều này, anh Vũ sửng sốt hỏi “có vấn đề gì?”

Tôi cười kể anh câu chuyện Hoài Thanh - Hoài Chân bình thơ Vũ Hoàng Chương. “Em ơi lửa tắt bình khô rượu, Đời vắng em rồi say với ai?” là hai câu tuyệt tác trong bài khóc vợ của Hoàng thi sỹ. Hoài Thanh hài hước cho rằng khi làm xong hai câu thơ, đọc lại thấy hay không chừng thi sỹ Vũ Hoàng Chương vỗ đùi kêu lên “Ô, tuyệt vời quá” mà quên rằng mình đang khóc vợ.*

Tôi mượn câu chuyện bình thơ để nói với anh Vũ rằng câu thơ không thực. Tôi không tin có thực “trăng bơi đáy chén”, tôi càng không tin rằng “trăng mềm”. Bởi trừ câu bát kế tiếp, còn 8 câu còn lại của bài thơ tôi không thấy bóng dáng, dù thấp thoáng, của ánh trăng nơi đáy cốc. Người xưa ngắm trăng, uống rượu tìm thi hứng làm thơ. Cái thi hứng này chỉ hiện lên khi tâm tư lắng xuống. Ở đây tâm tư tác giả đang trồi lên mà đòi bóng trăng hiện xuống đáy cốc… e là khó.

Nhưng nếu xem câu lục của đoạn 2 này cũng như mọi câu lục khác của bài thơ đều có tính tượng trưng, có tính tiêu biểu để nói lên tâm tư ở câu bát liền kề thì vấn đề lại khác.

“Thơ ai gẫy vận bên thềm khuya rơi”. Tôi nói với anh Vũ rằng 2 chữ “gẫy vận” nó trúc trắc và không hay. Nếu thay bằng bất kỳ 2 chữ nào khác thì câu thơ mượt mà hơn. Ví như “thơ ai dìu dặt, thơ ai thánh thót, thơ ai ngân vọng …. bên thềm khuya rơi”. Anh nhìn tôi gật gật, cười cười.

Anh Vũ từng viết truyện ngắn “Tri kỷ” đăng trên tạp chí văn nghệ Hàm Tân. Truyện ngắn này dậy sóng “giang hồ” giới văn nghệ quê nhà một thời. Tôi kể chuyện này để thấy anh sử dụng tiếng Việt rất nhuần nhuyễn và điệu nghệ. Anh quyết tâm để 2 chữ “gẫy vận” để nói lên cái thực của đêm say. Khi tôi bình về 2 chữ này, anh La Thụy cười nói “thơ ai gẫy vận” này chắc là muốn nói thơ La Thụy gẫy vận. Dẫu thơ La Thụy hay thơ Lương Minh Vũ hay thơ của ai đi nữa, thì cái “gẫy vận” của câu thơ  làm bóng trăng  bên thềm thêm lung linh. Thơ rơi hay bóng trăng rơi?

Hôm đám giỗ tôi cố tình ghẹo anh Vũ khi bình 2 câu trên. Câu thơ hay thì không thực, câu thơ thực thì… không hay. Quả thực lúc ấy tôi chỉ thấy cái hay của câu bát chứ chứ chưa thấy cái hay của câu lục.

 Giờ này ngồi lẩm nhẩm đọc 2 câu thơ, tôi phát hiện ra điều thú vị. Cái vầng trăng ảo ảnh, vầng trăng biểu tượng kia ngộ nhận mình say mềm bơi trong sóng rượu đáy chén. Nghe thi nhân ngâm thơ gãy vận, bổng tỉnh thức quẫy mình ra khỏi chén, rơi xuống lung linh vàng thềm phố khuya.

     

          Bìa sau tập THƠ ĐỜI NGÂN VỌNG do Lương Minh Vũ vẽ

ii)  Đương cuộc nhậu, ba lần rót rượu: Tình bạn là cứu cánh.

-  Lần rót thứ nhất:

 “Rót hỗn mang xuống mộng đời,

Lăn qua cho hết cuộc chơi khóc cười”

Miền Nam  thời kỳ trước 1975 là thời loạn lạc. Nhiều thanh niên miền nam xem thời kỳ sau 75 cũng là thời tao loạn. Từ 1975 đến 1977 tôi vừa học phổ thông vừa vác cuốc lên nương với nhiều anh cùng trạc tuổi với anh Vũ và La Thụy. Nhờ vậy tôi hiểu họ, là những thanh niên mới lớn với nhiều mộng mơ tuổi hoa niên. Thế sự xoay vần, họ mất phương hướng trước cuộc đời. “Sinh bất phùng thời” là câu cửa miệng của họ. Tôi nghĩ “rót hỗn mang xuống mộng đời” là tâm tư  thật của nhà thơ sau 20 năm nhìn lại thời trai trẻ của mình. 20 năm lăn lóc khóc cười là đời thực tác giả. Tôi thích hành xử “lăn qua cho hết” cái “cuộc chơi khóc cười” đời mình của thi nhân. Vừa nhẫn nại vừa nghị lực. Đằng sau cam chịu là ý chí cầu tiến. Trong cái bi hiện lên cái hùng.

-  Lần rót thứ hai:

 “Rót quạnh hiu xuống cõi người

  Sông xưa cuốn hết xanh tươi dấu nguồn.”

Ly rượu này cũng buồn và bi quan hơn ly rượu thứ nhất. Ly rượu thứ nhất là nỗi buồn nhiễu nhương thời tao loạn, thì ly rượu thứ hai là nỗi buồn cô đơn, quạnh hiu. Hai bạn thơ ngồi uống rượu với nhau càng thầm thía nỗi quạnh hiu. Xuân Diệu nói: “Hai người nhưng chẳng hết cô đơn”. Bởi đằng sau nỗi cô đơn là nỗi trống trải của kiếp người. “Sông xưa” đã “cuốn hết xanh tươi dấu nguồn” thì có còn gì mà vui nữa. “Đời có còn gì tươi đẹp nữa? Buồn thì đến khóc, chết thì chôn” (Nguyễn Bính).

Nãy giờ tôi diễn giải 4 câu thơ của hai lần rót rượu của anh Vũ. Tôi nhìn ra cái mất phương hướng, cái trống rỗng trong tâm thức của tác giả. Người làm thơ và người bình thơ hình như không đề cập gì đến tình bạn. Chỉ thấy rót rượu và gặm nhắm nỗi buồn. Nhưng tình bạn của họ hiện rất rõ. Tôi mượn Tỳ Bà Hành của Bạch Cư Dị để làm rõ điều này. “Đồng thị thiên nhai luân lạc nhân, Tương phùng hà tất tằng tương thức”. Phan Huy Vịnh dịch rất hay: “Cùng một lứa bên trời lận đận, gặp gỡ nhau lọ sẵn quen nhau”. Lương Minh Vũ và La Thụy chắc chắn là “Cùng một lứa bên trời lận đận”, họ vốn là bằng hữu “đồng thị thiên nhai luân lạc nhân”. Vậy thì lời của Vũ há chẳng phải là lời của Giang Châu Tư Mã hay sao?

-  Rót lần thứ 3:

“Rót niềm vui xuống nỗi buồn

Dầu mai cuối sóng đầu truông cũng về”

Lần này ly rượu đượm hồng. Thả vui xuống buồn hòa vào rượu. Nhưng vui là vui gượng? Hay tìm thấy trong buồn có vui. Hay nhà thơ tạo được niềm vui mới?

         

Đọc thơ anh đến đây tôi liên tưởng đến 2 tác phẩm của 2 người nổi tiếng: “Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui” của Trịnh Công Sơn và trường ca “Ta Về” của Tô Thùy Yên.

Trong “Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui” của Trịnh Công Sơn, tựa đề bài hát là chọn niềm vui. Cứ làm như niềm vui có sẵn để ngồi lựa. Nhưng trong ca từ thì niềm vui được tạo dựng. Tôi xin trích dẫn vài ví dụ niềm vui được chọn trong ca từ bài hát:

“Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui

Chọn những bông hoa và những nụ cười

Tôi nhặt gió trời mời em giữ lấy

Để mắt em cười tựa lá bay

Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui

Cùng với anh em tìm đến mọi người

Tôi chọn nơi này cùng nhau ca hát

Để thấy tiếng cười rộn rã bay

Rõ ràng “mắt em cười tựa lá bay” không tự có để chọn lựa, mà hệ quả của việc “Nhặt gió trời mời em giữ lấy”. Tương tự “tiếng cười rộn rã bay” là hệ quả của hành động “cùng nhau ca hát”. Chọn niềm vui của Trịnh được hiểu là chọn hành động để có niềm vui.

Trong trường ca “Ta về” của Tô Thùy Yên, có một khổ thơ nói về niềm vui giữa hằng chục câu thơ nói về nỗi buồn:

“Ta về cúi mái đầu sương điểm

Nghe nặng từ tâm lượng đất trời.

Cám ơn hoa vì ta đã nở.

Thế giới vui hơn từ những lẻ loi.”

Rất nhiều bài báo danh tiếng bình về khổ thơ này. Đa số cho rằng đoạn này ảnh hưởng tư tưởng Phật học. Tôi không nghĩ như vậy. Nhưng ở bài viết này không bàn chuyện đó. Tôi đang nói về niềm vui trong khổ thơ. Hoa muôn đời vẫn nở. Bao lâu nay hoa nở cho ta mà ta không hay. Bỗng trong một sát na bất chợt, Tô Thùy Yên phát hiện hoa nở cho riêng mình. Thế giới bắt đầu vui hơn. Niềm vui này là niềm vui của giác ngộ, của nhận thức.

Trở lại niềm vui trong câu thơ của Lương Minh Vũ. Niềm vui ở đâu ra để mà rót xuống rượu? Lương Minh Vũ không phải là phù thủy để vẫy cây đũa phép tạo niềm vui vô cớ xuất hiện giữa nỗi buồn. Tôi phải tìm đáp án trong câu bát tiếp theo.

“Dù mai cuối sóng, đầu truông cũng về”

Anh Vũ mượn hình ảnh mênh mông đầu ngọn sóng của bể cả, cái hoang vắng của truông trên bờ để khẳng định lời son sắt: “cũng về”. Thú thật tôi đọc câu này nhiều lần và thấy nó giống với lời hẹn thề.

Giang hồ nhậu thường có lời thề như sau. Tao thề với mày, à không, tôi thề vời ông: Có chết, tôi cũng sẽ cùng về… nhậu với ông.

Sau những ly rượu bi quan là ly rượu hào hùng. Cái hào hùng này có pha chút… cường điệu. Chính điều này tôi tin anh Vũ đã say. Say rượu và say tình bạn. Tôi nhớ ca dao Nam bộ có câu: “Vi vu gió thổi đầu non, mấy thằng uống rượu là con Ngọc hoàng”. Con Ngọc hoàng mà nhằm nhò gì. Khi say ta có thể làm ngọc hoàng, thậm chí là cha của Ngọc hoàng.

Nhưng Ngọc hoàng cũng không hóa phép để niềm vui bất chợt hiện ra đậu xuống nỗi buồn. Niềm vui này vốn đã hiện hữu trong tình bạn của họ, và họ khẳng định niềm vui này sẽ tiếp diễn tiếp khi cùng… nhậu. Cũng có nghĩa là niềm vui được giác ngộ ra khi uống rượu, và họ quyết duy trì tạo niềm vui bằng cách… hẹn gầy cuộc nhậu.

Nhờ phát hiện tác giả ra say thật (rất nhiều người làm thơ say mà tỉnh queo), bỗng dưng tôi thấy câu thơ bất chợt… hay lạ thường.

Trong 6 câu này, câu nào cũng hay. Diễn đạt tứ thơ tình bạn, tình thơ rất hay. Nhưng tôi vẫn ngờ ngợ câu bát thứ hai của ly rượu thứ hai có vấn đề. Vấn đề ở đây không phải là tứ thơ, là ý tưởng. Vấn đề ở đây là “thế trận”.

Tôi ví von như thế này, các câu lục của bài thơ là nguyên liệu, là đầu vào, là input. Các câu bát là sản phẩm, là đầu ra, là output. Tác giả đã mượn những điều trừu tượng mang tính biểu tượng để hòa vào rượu rót xuống thực tiễn cuộc sống chứa chan tình bạn. Có nghĩa là nguyên liệu thì trừu tượng, còn sản phẩm thì cụ thể. Bài thơ cuốn hút, hấp dẫn đọc giả cũng nhờ vậy. Mượn mông lung rót xuống thực tiễn phố phường, mượn bóng trăng bơi đáy chén rót xuống câu thơ đang ngâm, mượn hỗn mang mộng đời rót xuống khóc cười cuộc chơi. Tới ly rượu thứ hai trong đương cuộc nhậu, tác giả mượn quạnh hiu để rót xuống cái cõi người. Nhưng “Sông xưa cuốn hết xanh tươi suối nguồn” của cái cõi người này mơ hồ và đầy biểu tượng. Với tôi, trong hai câu này nguyên liệu thuộc hàng cực phẩm, nhưng sản phẩm thì… bị lỗi.

              

iii)  Tàn cuộc nhậu: Tan chảy thành niềm tin.

“Rót ta chảy xuống tràn trề,

Trăng say, còn bạn cận kề dìu nhau.”

Lần này cái nguyên liệu để hòa vào rượu rót là “ta”. Ta là đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất, ta cũng là tiếng tự xưng, tự nói với mình, ta cũng để chỉ cái tôi, cái bản ngã của mình.

Rót cái tôi xuống ly rượu. Nhưng rót cái gì của cái bản ngã. Tôi tin đó là cái tâm, cái tình của tác giả. Anh Vũ là người ôn nhu, nho nhã, ít khi nổi nóng với ai. Anh chỉ có cái nhược điểm là khi nhậu thì phải nhậu tới bến, không say không về. Với khí chất chơi tới bến của anh tôi tin câu thơ này là thực, là anh đang say thực. Anh đang say và anh sẵn mở lòng ra với bạn. Mở hết lòng mình.

Tôi yêu sự đa thanh, đa nghĩa của tiếng Việt. Với định nghĩa, “ta” là tiếng tự xưng, tôi tin câu thơ này anh Vũ tự nói với lòng mình, không phải nói với bạn nhậu. Và nếu đúng như vậy thì câu thơ hay hơn. Khen hay, bởi niềm tin làm tâm hồn con người đẹp lên. Ở đây là niềm tin “Trăng say, còn bạn cận kề dìu nhau”.

Lời nói thêm cho bài bình: Say tình.

Cái tựa đề: “Tình bạn, tình thơ trong cơn say” không chỉ nói về tình bạn của anh Vũ với anh La Thụy, mà còn là tình bạn của nhà thơ với người bình thơ. Trên trang facebook của sư huynh La Thụy, có hai người với tuệ nhãn của mình họ đã phát hiện ra tình bạn của chúng tôi. Đó là anh Nguyễn Khôi và anh Nhi Phạm. Tôi thích lời bình anh Nhi Phạm. Bình thơ là thú vui tao nhã. Tình bạn phát sinh và duy trì qua văn thơ là tình bạn đẹp. Bởi đẹp nên anh mới “ké” vào để comments.

Tôi quen biết anh Vũ năm 1995, khi chúng tôi cùng đi bứng mai về trồng làm cảnh. Tình bạn của chúng tôi dễ được 24 năm.

Hôm đám giỗ đứa cháu. Tôi kể anh nghe chuyện thời sự sôi động ở “Văn Việt” liên quan đến các nhà văn, nhà thơ nổi danh như Nguyên Ngọc, Hoàng Hưng, Lê Phú Khải, Hà Sỹ Phu. Tôi dẫn lời Hà Sỹ Phu nói đại ý là bình thơ bạn bè là khó nhất, nói hết lòng thì sợ mất lòng bạn, nói theo bạn thì thẹn với lòng mình.

Anh Vũ thích thú với câu chuyện. Anh nói những ngày đầu mới quen tôi, anh sốc vì những lời nói thẳng khi bình thơ văn. Nhưng giờ này anh thích được bình như vậy.

Trong men bia hôm đám giỗ. Lâng lâng với tình thơ, tình người, tôi nhận lời bình bài thơ của anh Vũ. Nhưng trong sâu thẳm tôi biết rằng tôi sợ bài thơ hay thấm đẫm tình người bị lãng quên trong lòng thi hữu.

                                                              Lagi, hạ tuần tháng 8 /2019 
                                                                         Đoàn Minh Lợi