BÂNG KHUÂNG: ĐẢO CHỮ VÀ VỊ TRÍ CHỮ TRONG CÂU THƠ

Thứ Năm, 11 tháng 4, 2019

ĐẢO CHỮ VÀ VỊ TRÍ CHỮ TRONG CÂU THƠ - Nguyên Lạc

Nhà thơ Nguyên Lạc

ĐẢO CHỮ VÀ VỊ TRÍ CHỮ TRONG CÂU THƠ

(VÀI KHÁI NIỆM VỀ VIỆC DÙNG CHỮ TRONG THƠ 2)

Nguyên Lạc

SƠ LƯỢC VỀ NÓI ĐẢO

1. Nói lái

Trước hết xin nói rõ với các bạn:"nói đảo" khác với "nói lái". [1]

Đây là nói lái:

Đêm Thủ Đức nam canh thức đủ

Người cơ thần trở lại Cần Thơ

Thủ Đức/thức đủ, cơ thần/Cần Thơ là nói lái

Con cá đối nằm trong cối đá

Con mèo đuôi cụt nó năm mục đuôi kèo

Các cụm từ mới trên cũng là nói lái.

Thầy giáo tháo giày, tháo luôn cả ủng, thủng luôn cả áo, đem giáo án dán áo...

Nhà trường nhường trà, nhường nốt cả hoa, nhòa nốt cả hương, lấy lương hưu lưu hương"

(Phanxipăng)

2. Nói đảo

Giờ chúng ta xét về "nói đảo"

Hiện tượng "nói đảo" bao gồm đảo chữ (đảo từ), đảo ngữ... Tiếng Pháp gọi lối chơi chữ này là antimétabole; tiếng Anh là antimetabole.

a. Phép đảo ngữ

Phép đảo ngữ (tiếng Anh: Anagram) là cách một từ hay cụm từ được tái sắp xếp thành các ký tự của một từ hay cụm từ khác, sử dụng các ký tự ban đầu chỉ một lần duy nhất.

Ví dụ: Từ "rail safety" có thể viết thành "fairy tales" với cùng số lượng từng chữ cái. Phép đảo chữ thông thường được dùng để chơi trò chơi đố chữ hay học từ vựng mới.

Ở đây tôi không chú ý về phép này.

b. Phép đảo chữ (đảo từ):

Tôi thích gọi đảo chữ hơn đảo từ vì theo tôi chữ chính xác hơn từ [2]

Đảo: Ngược, đảo ngược.

-- Trong nói đảo người ta thường dùng lối chuyển đổi trật tự, vị trí các chữ trong một nhóm chữ (nhóm từ)

Bữa sáng rau muống, bữa chiều muống rau.

Hoặc:

Hôm nay có món cà chua,

Ngày mai độc nhất lại mua chua cà.

Hoặc:

- Sinh sự, sự sinh.

- Cá ăn kiến, kiến ăn cá.

- Giúp người, chớ cầu người giúp.

- Cười người chớ có cười lâu

Cười người hôm trước, hôm sau người cười.

Ngồi ngủ, ngủ ngồi đều ngủ cả

Đứng ăn, ăn đứng cũng ăn thôi.

-- Ta phận biết được ba trường hợp trong phép đảo chữ:

1. Chữ mới khi được đảo có thể xem như cùng nghĩa với chữ trước khi đảo:

Ngồi ngủ/ ngủ ngồi.

Đứng ăn/ ăn đứng

Khổ đau / đau khổ...

2. Chữ mới khi được đảo sẽ "vô nghĩa", nghĩa là không thể nào đảo được.

Độc đáo / đáo độc: Đáo độc vô nghĩa

Độc lập/ Lập độc: Lập độc vô nghĩa

Tà huy / huy tà: Huy tà vô nghĩa

- Khờ khạo / khạo khờ: Khạo khờ vô nghĩa.

- Vừa vặn / vặn vừa: Vặn vừa vô nghĩa.

Muôn trùng / trùng muôn: Trùng muôn vô nghĩa

Câu thơ:

Hư không níu trùng muôn bớt dài (PHM): vô nghĩa.

Bóng nguyệt / nguyệt bóng: Nguyệt bóng vô nghĩa

Câu thơ:

"giang đầu nguyệt bóng miên khê"(PHM) là nghĩa gì xin cho biết?

Thi sĩ nên xét lại! Nếu có nghĩa xin thi sĩ cho biết tra tên từ điển Việt nào?

Sẵn dây xin được ghi ra trích đoạn về ngôn ngữ thơ mà tôi tâm đắc của Lê Hữu:

[... Ngôn ngữ thơ là chữ nghĩa, hình ảnh, ý tưởng … chỉ có ở trong thơ hơn là trong đời thực. Có điều, khi đọc, nghe, ta cảm thấy như là có thực, có ý nghĩa và chấp nhận được; hơn thế nữa, lại còn rung cảm vì thứ ngôn ngữ ấy. Bất kỳ cách diễn đạt nào làm cho người ta đọc ra thơ, nghe ra thơ, hiểu ra thơ muốn “nói” điều gì, đều là ngôn ngữ thơ.

Chữ nghĩa cần có sự phát minh, sáng tạo hơn là lặp lại rập khuôn người đi trước. Những vô thường, vô vi, phù vân, phù ảo, hư ảo, hư không, tà huy, miên trường… mà người làm thơ cố đưa vào bằng được trong thơ mình thường có một vẻ gì khập khiễng, gượng gạo như một kiểu tạo dáng kém tự nhiên, đôi lúc khiến câu thơ tối tăm, khó hiểu.

Thường, thơ khó hiểu thì khó hay; thơ tạo dáng thì khó tạo được cảm xúc.

[Lê Hữu: Thơ lục bát còn, tiếng Việt còn] [3]

Như Lê Hữu nói : "Chữ nghĩa cần có sự phát minh, sáng tạo...", Tuy nhiên không phải muốn tạo chữ mới ra sao là tạo; phải để ý đến độc giả, phải để ý đến sự trong sáng của tiếng Việt: Những chữ mù mờ, tối nghĩa hoặc vô nghĩa thì không nên "sáng tạo" ra. Không nên "đố chữ".

3. Chữ mới khi được đảo khác nghĩa với chữ trước khi đảo, nghĩa có khi trái nghịch:

Nàng rằng : "Lồng lộng trời cao,

Hại nhân, nhân hại sự nào tại ta!" (Kiều)

Hại nhân nói đảo thành nhân hại, cả hai chữ khác nghĩa nhau

Vợ cả, vợ hai, hai vợ đều là vợ cả

Vợ hai nói đảo thành hai vợ, cả hai chữ khác nghĩa nhau hoàn toàn

Con cò chết rủ trên cây

Cò con mở lịch xem ngày làm ma (ca dao)

Con cò/ Cò con cũng vậy

ĐẢO CHỮ, ĐẢO CỤM CHỮ TRONG CÂU THƠ

Xin được dùng các câu thơ sau đây để minh họa về đảo chữ, đảo cụm chữ và sự liên quan đến vị trí trước /sau của các chữ trong câu thơ. Nó cũng giúp tôi giải thích rõ thêm quan niệm riêng mình về bài viết "Góp ý cách dùng chữ trong thơ" đã đăng trên các trang.

có ai buồn với tôi không?

hắt hiu ngàn gió thổi mông lung chiều (câu 2)

hắt hiu ngàn gió mông lung (câu 3)

có ai buồn với tôi trong kiếp này?

(Thơ tự chế để minh họa)

Tôi sẽ phân tích về cụm từ "ngàn gió":

Theo tôi, vấn đề cần được "thương thảo" là sự xuất hiện cụm từ "ngàn gió" trong các câu thơ trên, vì nó liên quan đến nói đảo: Đảo chữ (đảo từ), đảo vị trí của cụm từ.

Tại sao vậy?

Tôi sẽ xét 2 trường hợp: Đảo và không đảo, nhưng chánh là đảo chữ vì bài viết chú ý đến đề tài này

1. NGÀN GIÓ LÀ ĐẢO CHỮ

Trong thơ, vì niêm luật, vần điệu... tác giả đôi khi phải đảo chữ (đảo từ), đảo vị trí cụm từ; tuy nhiên, nên nghĩ rằng đó là trường hợp bắt buộc chứ không phải lúc nào cũng nên làm thế. Khi làm điều nầy, nên chú ý đến cái nghĩa của những cụm từ đã được đảo này: Nếu nó vô nghĩa hoặc đưa đến nghĩa không đúng ý tác giả muốn nói, hoặc gây ra những nghĩa mù mờ mà độc giả có thể nghĩ đến... thì không nên dùng.

Trong trường hợp chữ "ngàn gió" là đảo vị của "gió ngàn" thì thì hai chữ khác nghĩa nhau hoàn toàn: Gió trên ngàn và ngàn ngọn gió.

a. Trường hợp "ngàn gió" (ngàn ngọn gió): Cụm từ "ngàn gió" có thể làm hỏng câu thơ và từ đó ảnh hưởng đến bài thơ. Tại sao?

- Buổi chiều mà có "ngàn ngọn gió" thì chỉ có buổi chiều gió lộng, gió bão thôi.

Ở câu 2 và câu 3, "gió bảo" (ngàn gió) thổi thì chỉ có "rầm rú" chứ đâu có "hắt hiu". Hắt hiu tức nhiên phải nhẹ nhàng, phải không?

b. Trường hợp "gió ngàn" (gió trên ngàn) ở vị trí "ngàn gió " của câu 2, và do đó câu 3, thì câu thơ rõ nghĩa. Tại sao?

- Có chữ "chiều" cuối câu thơ : Chiều mà mông lung thì phải nơi thoáng, rộng rãi... như trên ngàn hoặc bình nguyên, trên sông rộng.v.v... chứ không thể ở phố chợ.

Nếu chữ chiều không có ở sau câu thơ, hoặc là chữ nào đó, thí dụ như phố chợ, thì ta mới không nghĩ đến chữ "gió ngàn".

Không có chữ "chiều" thì mới có thể nói "ngàn gió" không là đảo chữ của "gió ngàn"; có chữ "chiều" thì "gió ngàn" khả thi và do đó đảo chữ là "ngàn gió".

Căn cứ vào những nhận xét này, ta thấy rõ chữ "ngàn gió" trong các câu thơ phải là đảo chữ của "gió ngàn" thì bài thơ mới rõ nghĩa.

2. NGÀN GIÓ KHÔNG LÀ ĐẢO CHỮ

Nếu "ngàn gió" không phải là đảo chữ của "gió ngàn" và "ngàn" chỉ là số phiếm chỉ số nhiều, ta phân biệt các trường hợp sau:

a. Trường hợp 1: Chữ "ngàn" được dùng số phiếm chỉ số nhiều thì nhiều cơn gió cũng là gió lộng trong điểm thời gian buổi chiều. Một vài cơn gió thì hiu hắt, còn nhiều cơn gió thì không.

Thí dụ nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông viết:

“ Anh như ngàn gió ham ngược xuôi theo đường mây, tóc tơi bời lộng gió bốn phương.”

(Mấy dặm sơn khê)

Rõ ràng "ngàn gió " là gió lộng (nhiều cơn gió) mới thổi tóc tơi bời.

b. Trường hợp 2: Chữ "ngàn" được dùng số phiếm chỉ số nhiều thì ta cũng vẫn phải để ý đến đảo vị, đảo (cụm) từ. Hãy thử xét và so sánh các thí dụ sau:

b1. "Ngàn nỗi nhớ thương" khác với "nhớ thương ngàn nỗi"

-- "Ngàn nỗi nhớ thương":

Ngàn: Phiếm chỉ, nhiều nỗi nhớ thương, đầy nỗi niềm, tâm lý dự vào.

-- "Nhớ thương ngàn nỗi"

Ngàn không phải là phiếm chỉ, là số lượng: Nỗi nhớ thương có thể nhiều đến cả ngàn. Có thể nói cụm từ nầy trung tính, ít có tâm lý dự vào.

b2. "Ngàn gió hắt hiu" khác với "hắt hiu ngàn gió"

Tương tợ trên,

--"ngàn gió hắt hiu":

Ngàn: Phiếm chỉ, nhiều cơn gió hắt hiu, đầy nỗi niềm, tâm lý dự vào.

-- "Hắt hiu ngàn gió" (được sử dụng trong câu thơ)

Ngàn không phải là phiếm chỉ, là số lượng: Hắt hiu có thể nhiều đến cả ngàn cơn gió, cả ngàn cơn gió hắt hiu. Cụm từ nầy trung tính, ít có tâm lý dự vào.

Viết "ngàn gió hắt hiu" = nhiều cơn gió hắt hiu (có giới hạn gió) thì được, ý buồn; còn nếu viết đảo vị lại: "hắt hiu ngàn gió" (được sử dụng trong câu thơ) thì như giải thích trên, không hợp; cụm chữ "ngàn gió " này có nghĩa là rất nhiều, cả ngàn cơn gió. Lại nữa sau ngàn gió có điểm thời gian giới hạn - buổi chiều - thì chỉ là gió lộng.

Từ nhận định này, Ta thấy rằng cụm từ "hắt hiu" có thể không hợp. Hắt hiu tức nhiên phải nhẹ nhàng.

Do những điều xem xét trên, ta thấy có sự liên quan đến vị trí của các chữ, các cụm từ trước và sau nên các thi sĩ cẩn trọng trong cách dùng chữ, nhất là đảo chữ trong thơ.

Để tránh các vấn đề nêu trên trong thí dụ minh họa này, và để rõ nét hơn về ý và nhạc, theo tôi, chúng ta có thể chỉnh nhẹ 2 câu thơ đang bàn như thế này:

"gió ngàn hiu hắt thổi mông lung chiều" (câu 2)

"gió ngàn hiu hắt mông lung" (câu 3)

LỜI KẾT

Tác giả là "người sáng tạo", có toàn quyền sử dụng chữ sao cũng được; tuy nhiên, nên để ý đến độc giả bởi vì nhà thơ viết ra để chia sẻ nỗi niềm, đem cái đẹp... đến tha nhân; chứ không phải chỉ viết cho riêng mình. Nếu viết cho riêng mình thì không cần bàn đến, còn nếu đưa ra công chúng thì nên cẩn trọng, nên tự xét kỹ xem những chữ, những câu mình viết ra độc giả có hiểu ý hay không? Chỉ khi nào bị bắt buộc vì vần điệu, nhạc điệu v.v... thì hay đảo chữ; kẻo không, vô hình trung nó khiến thêm phức tạp, bực mình vì phá vỡ ngữ nghĩa của tiếng Việt.