Nhà bình thơ Phạm Đức Nhì
MỘT PHÁT BIỂU VỀ THƠ KIỂU “ĐIẾC KHÔNG SỢ SÚNG”
Phạm Đức Nhì
Ông Nguyễn Vũ Tiềm Trả Lời Phỏng Vấn Của Báo Giáo Dục
& Thời Đại
Phóng viên (PV): Thưa nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm, trong cuốn
“Nghìn câu thơ tài hoa Việt Nam” xuất bản năm 2000 và sau đó tái bản nhiều lần,
ông có nêu tiêu chí của thơ là: -Xúc cảm khác thường - Suy nghĩ khác thường
- Cách nói khác thường. Gọi tắt là X-S-C. Qua hơn mười năm, hiện nay phong trào
sáng tác thơ phát triển rất đông đảo, tiêu chí “khác thường” này có còn phù hợp
không?
Nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm (NVT): Khi đọc cuốn sách Nghìn
câu thơ tài hoa Việt Nam, Giáo sư Hoàng Như Mai viết bài đăng báo Văn Nghệ, Hội
Nhà Văn Việt Nam, có biểu dương bài đề dẫn của tôi trong cuốn sách ấy, trong đó
có tiêu chí về thơ mà bạn vừa nói đến, tất nhiên là từ “khác thường” hiểu THEO
CHIỀU MỸ CẢM. Tôi nghĩ, dù thời gian trôi đi, tiêu chí ấy vẫn nguyên giá trị.
PV: Nhưng nhiều tập thơ (nhất là ở các địa phương) được
in ra nhìn chung là có sao viết vậy, hình ảnh câu chữ rất “bình thường”, tiêu
chí “khác thường” sao còn phù hợp nữa?
NVT: Nếu một bài thơ mà “có sao viết vậy” thì là văn vần
chứ không phải thơ, nó chỉ giống như thơ mà thôi.
PV: Ông có thể cho bạn đọc biết rõ hơn về sự khác nhau
giữa thơ và văn vần?
NVT: Tôi gọi văn vần là chỉ chung những bài “giống như
thơ” nhưng gần với ca dao, hò vè, tấu, diễn ca hơn là thơ. (Ca dao, hò vè, tấu,
diễn ca… là những thể loại văn học mà đa phần có nguồn gốc từ thời chưa có văn
học viết).
http://vanvn.net/tu-doi-vao-van/phan-biet-tho-va-van-van/1814
Trong văn chương có 2 thể loại chính: Văn Xuôi và Văn
Vần.
1/ Văn xuôi là loại văn không có vần như các loại văn
nghị luận, phê bình, hợp đồng thương mại, án quyết của tòa…
2/ Văn vần gồm ca dao, đồng dao, hò vè, tấu, diễn ca …
và Thơ. Văn vần thì thường có vần - ngoại trừ thơ tự do và thơ văn xuôi.
Như vậy, thơ là một thể loại của văn vần.
Đặc
Tính Của Văn Xuôi
1/ Sử dụng con chữ để chuyển tải thông tin.
2/ Cảm xúc nếu có, chỉ là sản phẩm phụ. “Cái tôi riêng
tư” cũng có thể xuất hiện
3/ Không vần.
Đặc
Tính Của Thơ
1/ Sử dụng con chữ để diễn tả một cảm xúc, tâm trạng.
2/ Tâm, hay còn gọi là phần hồn hoặc “cái tôi riêng
tư” của tác giả phải có mặt trong khung cảnh của bài thơ (và có câu thơ sinh
tình). (Tâm, phần hồn, “cái tôi riêng tư” – 3 tên gọi nhưng chỉ là một thứ)
3/ Có vần và (hoặc) nhịp điệu - ngoại trừ Thơ Tự Do và
Thơ Văn Xuôi
Đặc
Tính Của Vè
1/ Vè là chuyện khen chê có vần; chuyện xuất hiện tức
thời, mang tính thời sự, tác giả nắm bắt nhạy bén sự việc, sự kiện, ghi nhanh rồi
truyền đi để gây dư luận. (Thí dụ: Vè Chàng Lía, Vè Quan Đình, Vè Tán Thuật). Người
xưa cũng sáng tác vè để quảng bá một số kiến thức phổ thông cho giới bình dân
(Vè Loài Vật, Vè Loài Hoa, Vè Loài Rau, Vè Loài Quả) cũng như chế diễu những
thói xấu của con người. (vè nói dóc, vè đánh bạc)
2/ Ngôn ngữ vè mộc mạc, đơn giản, thường không đạt tới
một hình thức trau chuốt, hoàn chỉnh.
3/ Những người đặt vè, bẻ vè, nói vè phần nhiều thuộc
tầng lớp dưới trong xã hội.
4/ Người viết vè kể chuyện nhưng là kẻ bàng quan, đứng
ngoài câu chuyện của bài vè
5/ Vè tuyệt nhiên không có cảm xúc của cái tôi riêng
tư.
Văn
Với Thơ Có Thể Nhập Nhòe
Do cái nhìn về thơ đương đại ngày càng phóng khoáng
nên có người nói khoảng cách giữa văn và thơ bây giờ chỉ như “sợi tơ mong
manh”. Theo tôi, văn và thơ bây giờ đôi lúc không còn khoảng cách nữa mà đã nhập
nhòe.
Thí dụ:
Em
ơi!
Hãy
nhìn lên trời xem có bao nhiêu vì sao
thì
anh yêu em còn nhiều hơn thế nữa.
Đây là câu nói của một anh chàng nịnh người yêu của
mình. Nó là văn xuôi nhưng do cái nhìn phóng khoáng về thơ nên cũng có thể gọi
là thơ vì đã có đủ 3 đặc tính của thơ – có cảm xúc, có “cái tôi riêng tư” trong
cảnh thơ, và nằm trong trường hợp “ngoại trừ” (không có vần - Thơ Tự Do).
Phân
Biệt Thơ Với Vè (Và Những Thứ Không Phải Thơ)
Thơ với Văn có thế nhập nhòe nhưng Thơ với Vè (hoặc những
thứ không phải thơ) thì rạch ròi tách biệt.
Cái tạo nên sự tách biệt đó là “cái tôi riêng tư”.
Người viết vè kể chuyện bằng “trí” nhưng tâm đứng
ngoài câu chuyện của bài vè; do đó, vè không có “cái tôi riêng tư”.
Thi sĩ khi làm thơ phải cho tâm của mình - tức là “cái
tôi riêng tư” - xuất hiện trong câu chuyện (khung cảnh) của bài thơ.
Trong bài vè, nếu có “cái tôi riêng tư” của tác giả xuất
hiện trong câu chuyện, nó sẽ tự động thành thơ.
Trong “bài thơ”, nếu không có “cái tôi riêng tư” của
tác giả trong khung cảnh thơ thì phải gọi nó là “cây dị chủng trong vườn thơ”;
nó có thể là vè hoặc là “một chủng loại gì đó” chứ không phải thơ.
Một
Số Tác Phẩm Giống Thơ Nhưng Không Phải Thơ
1/
HÌNH
VUÔNG
Muốn
tìm chu vi hình vuông
Lấy
cạnh nhân bốn lệ thường nhớ ghi
Diện
tích hình vuông khó gì
Lấy
cạnh nhân cạnh sai đi đường nào.
Môt ông thầy dạy toán nào đấy đã mượn thể thơ lục bát
để diễn tả một công thức toán cho học trò dễ nhớ. Nội dung của 4 câu lục bát
hoàn toàn là sản phẩm của lý trí, không có một chút cảm xúc nào. Đây không phải
là thơ.
2/
Con
ơi, muốn nên thân người,
Lắng
tai nghe lấy những lời mẹ cha.
Gái
thì giữ việc trong nhà,
Khi
vào canh cửi, khi ra thêu thùa.
Trai
thì đọc sách, ngâm thơ,
Dùi
mài kinh sử để chờ kịp khoa.
Mai
sau nối được nghiệp nhà,
Trước
là đẹp mặt, sau là ấm thân.
(Ca dao)
3/
Công
cha như núi Thái Sơn
Nghĩa
mẹ như nước trong nguồn chảy ra
Một
lòng thờ mẹ kính cha
Cho
tròn chữ hiếu mới là đạo con
(Ca dao)
Một nhà Nho đã đem quan niệm về chữ hiếu của Khổng Tử
dàn trải trong thơ lục bát để loan truyền trong dân gian. Đây chỉ là sản phẩm của
lý trí, tâm chưa đối cảnh, không có cảm xúc, không thể gọi là thơ.
4/
KINH
PHÁP CÚ
Không
làm các việc ác
Tu
tập các hạnh lành
Giữ
tâm ý thanh tịnh
Là
lời chư Phật dạy
Chỉ là lời chư Phật dạy, không cảm xúc.
5/
HÃY
TIN CHÚA
Hãy
tin nơi Thiên Chúa
Hồn
xác dâng cho ngài
Hãy
sống theo lời Chúa
Chết,
sẽ về nước Trời
Đây chỉ là lời kêu gọi mọi người Hãy Tin Chúa, hoàn
toàn đến từ bề mặt ý thức, là sản phẩm của lý trí, không có bóng dáng cảm xúc
nên không thể gọi là thơ.
6/
HÃY
MUA THUỐC SỐ 42
Ai
khóc ngoài quan ải?
Ai
chưa đánh đã chạy dài?
Thuốc
này bôi một tý thôi
Là
trèo lên ngựa vung roi cả ngày
Thuốc
này, ôi thật là hay!
Thuốc
này tên gọi là Xây Xập Zì (tiếng Hoa: 42)
Đây có vóc dáng là thơ nhưng chỉ là bài quảng cáo thuốc
“chơi lâu” ở các tỉnh biên giới phía bắc. Nó là sản phẩm của óc thương mại,
kinh doanh, không phải là những lời tâm tình, hàm chứa cảm xúc.
KHÔNG
MUỐN MÀ PHẢI NÓI
Nói
thêm về bác Vượng:
Nếu
bác có gì sai
Thì
đã có pháp luật.
Pháp
luật không chừa ai.
Bác
chưa hề bị bắt,
Chưa
bị tù, nghĩa là
Bác
là công dân tốt.
Tốt
gấp vạn chúng ta.
Tốt
vì bác đóng thuế,
Chắc
nhiều lắm, rất nhiều.
Tạo
hàng triệu công việc,
Tất
nhiên cho người nghèo.
Nhờ
những người như bác,
Tức
kinh tế tư nhân,
Kinh
tế mới phát triển,
Cuộc
sống mới khá dần.
Bác
muốn tăng học phí?
Quyền
của bác chứ sao.
Không
thích thì mời biến.
Bác
không ép người nào.
Dễ
thấy một chấm bẩn
Trên
một tấm kính trong.
Nhưng
thấy cả tấm kính,
Rất
tiếc, thường là không.
Không
một ai hoàn hảo.
Thị
trường là thị trường.
Có
sai mới có đúng.
Chuyện
ấy rất bình thường.
(Thái
Bá Tân)
Đây là một trong những “bài thơ” của Thái Bá Tân mà
nói đến thể loại có người đặt cho cái tên rất “chua”: Vè Thời Đại. Tôi không
dám vơ đũa cả nắm, nhưng có thể nói khá nhiều thơ của TBT thuộc loại này. Chúng
như những bài giảng mạch lạc của một thầy giáo có kiến thức, có khả năng sư phạm
và có tài “chọn chữ xếp vần”. Chúng đến từ bề mặt ý thức, là sản phẩm của lý
trí nên thiếu cái điều kiện cốt yếu để được gọi là thơ.
Những tác phẩm “không phải thơ” trong mục này được
trích trong Em Còn Trẻ Và Em Không Thể Biết Của Nguyễn Đức Tùng Có Phải Là Thơ?
của Phạm Đức Nhì. (1)
Mấy Điều Lầm Lẫn Của Nhà Thơ Nguyễn Vũ Tiềm
1/
Hiểu Sai Hai Chữ “Văn Vần”
Ông Nguyễn Vũ Tiềm nói:
Nếu một bài thơ mà “có sao viết vậy” thì là văn vần chứ
không phải thơ, nó chỉ “giống như thơ” mà thôi.
Như đã giải thích ở trên, thơ chỉ là một thể loại của
văn vần. Ông Nguyễn Vũ Tiềm dùng hai chữ “văn vần” không chính xác.
Tuy chỉ là lỗi kỹ thuật nhưng do tính văn chương “cao
cấp” của nội dung cuộc phỏng vấn – nói đến cội rễ, gốc gác của thơ - nên nó là
lỗi rất nặng.
2/
“Có Sao Viết Vậy” Không Phải Là Thơ?
Như đã giải thích ở phần trên, điều kiện để tặng danh
hiệu Thơ cho một tác phẩm là “chữ tình” riêng tư của tác giả - chữ chuyên môn
là “tâm đối cảnh”, “cái tôi riêng tư” có mặt trong cảnh thơ - chứ không phải 3
cái “Khác Thường” như ông Nguyễn Vũ Tiềm nói.
Thí dụ:
Anh
thương em lắm Phấn à
Thương
em anh muốn em là của anh.
Đây là hai câu tỏ tình non tay của một cậu học trò 15
tuổi. Tác giả diễn đạt kiểu “có sao nói vậy”, chẳng có gì “khác thường” nên
không được văn hoa lắm. Nhưng chữ “tình” thì đã hiện rất rõ. Cậu đã gởi hồn của
mình vào tác phẩm. Ai dám bảo hai câu ấy không phải thơ?
Chúng ta thử đọc câu sau đây trong diễn văn nhậm chức
của Tổng Thống Mỹ John F. Kennedy:
“Đừng hỏi tổ quốc đã làm gì cho bạn -
mà
hãy hỏi bạn đã làm gì cho tổ quốc.” (2)
Câu này có “suy nghĩ khác thường”, được nói một cách
khác thường, đã đi vào lịch sử ở cả hai phạm trù chính trị và văn học. Nhưng vì
không có cảm xúc, xuất phát từ cái đầu chứ không phải con tim nên không phải là
thơ.
Và đây là hai câu khác:
Trẻ
em như búp trên cành
Biết
ăn ngủ, biết học hành là ngoan
(Hồ Chí Minh)
Ý tưởng đúng đắn, xứng đáng để các em nhỏ học hỏi, ứng
xử, nhưng hoàn toàn là sản phẩm của lý trí. Vì thế không thể gọi là thơ
Còn hai câu:
Nhìn
con học giỏi hiền ngoan
Lòng
cha cảm thấy ngập tràn sướng vui
(PĐN)
Cha đã bước vào khung cảnh bài thơ và đã có cảm xúc.
Đích thị là thơ.
Hoặc:
Trồng
trầu thì phải khai mương
Làm
trai hai vợ phải thương cho đồng
(Ca dao Nam Bộ)
Một người từng trải, nhiều kinh nghiệm về chuyện đa
thê đã đưa ra lời khuyên đối với những anh mới học đòi Phòng Nhất, Phòng Nhì.
Đó chỉ là sản phẩm của lý trí, không có cảm xúc.
Còn mấy câu:
Bà
lớn ở nhà đang trông
Nhìn
em “quá đã” qua không muốn về
Thôi
đành mặc người cười chê
(PĐN)
Cảm xúc đã dạt dào - mê bà nhỏ đến mức quên cả lẽ công
bằng của người đàn ông hai vợ (theo câu ca dao). Đã có thơ.
Tóm lại ở phần này:
Tác phẩm dù non tay, “có sao viết vậy” mà có “tâm đối
cảnh”, có “chữ tình” thì vẫn được gọi là thơ.
Tác phẩm dù có “khác thường” đến mấy mà không có “tâm
đối cảnh”, không có “chữ tình” thì vẫn là “cây dị chủng”.
Phát biểu của ông Nguyễn Vũ Tiềm về cội nguồn, gốc gác
của thơ là không chính xác.
(Phần trên đây được trích trong Bàn Thêm Về Nhận Diện
Thơ của PĐN)
https://phamnhibinhtho.blogspot.com/2017/03/ban-them-ve-nhan-dien-tho.html
Cách
Nhận Diện Thơ Của Ông Nguyễn Vũ Tiềm Không Đúng
Ông Nguyễn Vũ Tiềm viết:
Hai câu thơ quen thuộc và rất hay của nhà thơ Chế Lan
Viên:
“Mỗi
gié lúa đều muốn thêm nhiều hạt
Gỗ
trăm cây đều muốn hóa nên trầm”
Gié lúa và cây gỗ là thứ vô tri, nó đâu biết mơ ước đến
những điều cao siêu ấy, mà chính là cảm xúc, ý tưởng của nhà thơ về chúng mà
thôi. Ở hai câu này nhà thơ dùng thủ pháp nghệ thuật nhân cách hóa.
Nếu làm văn vần chỉ cần viết:
“Lúa
vàng hạt mẩy đồng ta
Trầm
hương gỗ quý, bao la trên rừng”
Văn vần thường tả chân, phản ánh trực tiếp sự vật, phù
hợp với đề tài người thật việc thật.
Hai câu thơ của Chế Lan Viên được trích trong bài Tổ
Quốc Bao Giờ Đẹp Thế Này Chăng? Nếu tách riêng như ông Nguyễn Hữu Tiềm thì 2
câu:
“Mỗi
gié lúa đều muốn thêm nhiều hạt
Gỗ
trăm cây đều muốn hóa nên trầm”
không có “chữ tình” của “cái tôi riêng tư” nên không
thể gọi là thơ được. (Ông NVT nói có cảm xúc là nói lấy có.)
Nhưng thơ có một điều luật tạo điều kiện dễ dàng cho
thi sĩ làm thơ. Đó là:
Một bài dài cách mấy mà chỉ cần có một “câu sinh tình”
là cũng đủ điều kiện để được gọi là thơ. Những câu còn lại, dù có tình hay
không, cũng được ăn theo để thành thơ.
Trong 68 câu còn lại có khá nhiều câu sinh tình nên Tổ Quốc Bao Giờ Đẹp Thế Này Chăng? đã xứng
đáng với danh hiệu thơ. Hai câu ông NVT cắt ra làm thí dụ, nếu để riêng thì
không phải thơ, nhưng nhờ ăn theo cả bài nên cũng được gọi là thơ.
Lấy 3 câu đầu trong bài thơ Ngậm Ngùi của Huy Cận làm thí dụ:
Nắng
chia nửa bãi chiều rồi
Vườn
hoang trinh nữ xếp đôi lá sầu
Sợi
buồn con nhện giăng mau
Ba câu này chỉ là phần dọn cảnh, không có “chữ tình” của
“cái tôi riêng tư” nên nếu để riêng chưa thể gọi là thơ. Nhưng đến 2 câu kế tiếp:
Em
ơi hãy ngủ anh hầu quạt đây
Lòng
anh mở với quạt này
thì “chữ tình” của “cái tôi riêng tư” đã có mặt, cả
bài đã thành thơ; ba câu đầu, nhờ thế, cũng được “ăn theo” để thành thơ.
Việc ông Nguyễn Vũ Tiềm tách riêng 2 câu trong bài thơ
70 câu để xem 2 câu ấy có phải là thơ không là việc làm không những không hợp
lý mà còn có vẻ “ngờ nghệch” nữa.
Những
Cây Dị Chủng Trong Vườn Thơ của Nguyễn Vũ Tiềm
Ngoài ra, ông Nguyễn Vũ Tiềm vì lơ là với cái gốc của
thơ nên đã “làm thơ hóa ra viết vè”. Xin giới thiệu với bạn đọc 4 câu vè của
ông:
1/
Ban
tình yêu, việc của Trời
Giữ
tình yêu, việc của người, khó thay
Nhận xét của tác giả về việc thủ đắc và gìn giữ tình
yêu của con người, hoàn toàn là sản phẩm của lý trí. Ở đây không có cảnh thơ và
tâm hồn tác giả vẫn còn nằm ngủ ở một chỗ bí mật nào đó, chưa xuất hiện.
2/
Giai
nhân son phấn thì sang
Văn
chương son phấn lại càng già nua
Nhận xét của tác giả về việc làm đẹp cho văn chương một
cách giả tạo, bề ngoài. Đây cũng chỉ là sản phẩm của lý trí.
3/
Bước
đi: học chỉ một năm
Bước
dừng: học đến rụng răng chưa thành
Không có “tâm đối cảnh”, là sản phẩm của lý trí.
4/
Một tác phẩm chưa thể nói thành công
nếu chưa có người đòi mang ra phán xử
Rõ ràng là sản phẩm của lý trí.
https://www.thivien.net/Ngu.../author-y-8FU-bxva8gLBdrnIEqeA
Kết
Luận
Mới đây (24/04/2020), trong một buổi họp tường trình về
tình hình đối phó với dịch Covid19 Tổng Thống Donald Trump có gợi ý cho dân Mỹ
tiêm hoặc uống thuốc sát trùng (disinfectant) để diệt Virus Corona. Lời gợi ý
phản khoa học của Tổng Thống trong buổi họp được truyền hình toàn nước Mỹ và
nhiều nơi khác trên thế giới đã làm sửng sốt giới truyền thông, y học, quan chức
chính quyền và toàn dân Mỹ.
Sau đó chỉ riêng tiểu bang Maryland đã có hàng trăm
người gọi đến các cơ quan y tế địa phương để hỏi cho rõ thực hư. Thế là các bác
sĩ, hãng sản xuất thuốc sát trùng Lysol phải ra thông báo cải chính. Bởi nếu
không, dân chúng “nghe dại” Tổng Thống, chích hoặc uống thứ đó vào thì chỉ có …
đi đời.
Không hiểu sao nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm lại mạnh miệng
phát biểu trên báo chí những điều sai lạc về thơ như vậy – mà lại là những cái
sai về “gốc gác”, cốt tủy của thơ mới đáng tiếc. Ông là nhà giáo, lại là “Người
Nổi Tiếng” nên phát biểu kiểu “điếc không sợ súng” của ông làm những người yêu
thơ - đặc biệt là giới trẻ - bối rối, hoang mang, không biết đâu là hư thực.
Bài viết của tôi chỉ là một nhận xét “trái chiều”. Rất
mong nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm lên tiếng làm sáng tỏ cái “màn đêm u tối” mà chính
ông đã tạo ra trên Thi Đàn, thì chúng tôi, những người yêu thơ, sẽ biết ơn ông
lắm lắm.
San Leon, 29/04/2020
Phạm Đức
Nhì
nhidpham@gmail.com
CHÚ THÍCH
1/
2/ Ask not what your country can do for you—ask what
you can do for your country.
https://www.jfklibrary.org/learn/education/teachers/curricular-resources/elementary-school-curricular-resources/ask-not-what-your-country-can-do-for-you
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét