Tác
giả bài viết Nguyễn Anh Tuấn
HOA
NHÀI VÀ NHỮNG VUI BUỒN QUANH HOA NHÀI
Tình cờ đọc được bài thơ HOA NHÀI của nhà thơ Đặng
Xuân Xuyến trên mạng, tôi ngẩn người, bởi bỗng tìm thấy biết bao sự đồng cảm, đồng
điệu của một tác giả tôi chưa hề biết mặt… Cuộc đời sao lại có những sự trùng hợp
đến thế?
HOA
NHÀI
(Mến
tặng H.H.Ph)
Lần đầu đến thăm tôi
Cô mang theo một đóa hoa
nhài
Hoa bình dị
Tôi mỉm cười
Nhìn mây bay
Hờ hững.
Rồi lần sau
Cả những lần sau
Cô không mang thay đổi sắc
màu
Vẫn bình dị những đóa
nhài nho nhỏ
Và tôi cười
Hờ hững ngó mây trôi.
Rồi một chiều cô không đến
thăm tôi
Một ngày đông hoa nhài
không nở
Tôi ngơ ngẩn bên thiếp hồng
để ngỏ
Ngó mây trời tôi đếm bâng
quơ
Tôi trách cô vội bước
sang đò
Không thương nhớ những
cánh nhài nho nhỏ
Thấm trong tôi hương nhài
nỗi nhớ
Tôi trách mình hờ hững
ngó mây trôi.
Đại
học Văn Hóa Hà Nội, 1990
ĐẶNG XUÂN XUYẾN
Trước khi đi vào bài thơ trên, tôi xin được dông dài
đôi chút, nhưng tất nhiên là rất gần gũi với những tâm sự của nhà thơ này.
Dạo đó, tôi ký hợp đồng làm phim tài liệu cho một Tổng
Công ty lớn của nhà nước, phải đi tới nhiều địa phương toàn quốc và một số nước
Đông Nam Á quay tư liệu. Người được cử đi theo giúp đỡ và giám sát đoàn làm phim
là một cô gái xinh đẹp, có học thức, làm phó phòng thông tin tuyên truyền của Tổng
Công ty này. Nói chuyện sơ sơ, được biết cô ta học ở trường Đại học Văn hóa ra,
tôi thấy tạm yên lòng bởi người giám sát, đỡ đần công việc như thế cũng gần gũi
với nghề nghiệp của mình, và thời gian làm phim cũng sẽ bớt vất vả lầm lụi vì
có “bóng hồng” bên cạnh tỏ ra yêu
thích văn chương nghệ thuật… Nhưng tôi sẽ chẳng kể lại câu chuyện này, nếu như
cô gái ấy đã không ngắt tặng tôi một bông hoa nhài khi quay tại một ngôi chùa,
và bắt tôi kể về thân phận hoa nhài, để rồi một chuyện khá đau lòng, khá nhục
nhã xảy ra sau đó không lâu…
Tôi kể: Có một câu truyền miệng tự bao đời nay: "Ngát thơm hoa sói hoa nhài/ Khôn khéo
thợ thầy Kẻ Chợ"; nhưng nhiều người Hà Nội cũ trong thưở thơ ấu hẳn đã
có lần phải thắc mắc: trong những gói hoa cúng mà các cô gánh hàng hoa lặn lội
từ các làng hoa ra đem treo nơi cửa Phật, cửa nhà (rồi lần sau mới lấy tiền), tại
sao không có hoa nhài? Tại sao trên mái tóc những cô gái thường cài hoa bưởi,
hoa nhài, hoa ngâu, và trong chén trà buổi sớm của người cha đáng kính vẫn thường
ngan ngát hương nhài, hương sen, thế nhưng riêng hoa nhài lại bị mang một một
cái "án" không tuyên dai dẳng
trong tiềm thức nhiều tầng lớp người, trong định kiến toàn xã hội, khiến hoa chỉ
biết lặng lẽ nâng vạt áo nâu sồng gạt lệ khóc thầm qua nhiều thiên niên kỷ?...
Thật đáng tiếc cho một tâm hồn vĩ đại như Nguyễn Trãi, vốn nặng tình yêu dân trọng
dân, nhưng chỉ vì từng là môn sinh nơi cửa Khổng sân Trình, hoặc chỉ vì định kiến
chung áp đảo, lại thiếu chút ít thông tin về đời sống mà có ấn tượng không đẹp
về hoa nhài:
Môi
son bén phấn dây dây
Đêm
nguyệt đưa xuân một nguyệt hay
Mấy
kẻ hồng nhan thì bạc phận
Hồng
nhan kia chớ cậy mình thay
(Trong
phần Môn hoa mộc của Quốc âm thi tập)
Nói "môi
son bén phấn" là vì hoa nhài từ trước vẫn tượng trưng cho kỹ nữ, gái
làng chơi; và hoa chỉ ban đêm mới thơm nên còn được gọi là Dạ lai hương
("đêm nguyệt đưa xuân"), rất dễ liên tưởng tới nghề nghiệp của "gái lầu xanh" (mà một cô gái
mười phân vẹn mười như nàng Kiều của cụ Nguyễn Du cũng có thể rơi vào bởi cái
xã hội đảo điên ăn thịt người!). Riêng tôi thì tin chắc rằng: nếu không mắc phải
họa tru di tam tộc, có thêm một thời gian nữa sống nơi thôn dã lương dân, một
trái tim nhạy cảm và thanh cao như Nguyễn Trãi sẽ có cách nhìn hoàn toàn thay đổi
về một loài hoa rất gần với nhân cách của cụ, hơn mọi thứ hoa nào khác mà cụ đã
ca ngợi, như Mai, Đào, Cúc, Hòe, Mộc...
Trong thời đại này, hoa nhài thậm chí còn thoát khỏi sự
trầm luân lặng lẽ của mình để bước vào đời sống chính trị, sự thanh khiết và dịu
nhẹ của nó được gắn với một phương thức cách mạng "Bất bạo động". Mới nhất, cuộc cách mạng ở Tunisie và Ai
Cập được gọi là "Cuộc cách mạng Hoa
Nhài" - nghĩa là người dân đòi quyền sống, đòi công lý và hiến pháp một
cách hòa bình thuần khiết theo tinh thần của Thánh Gandhi!
Tôi còn đọc và phân tích cho cô ta nghe bài thơ “Hoa nhài” vừa lạ, vừa hay đến thấm thía
của nhà thơ Nguyễn Nguyên Bảy; rồi cho cô ta đọc cả một bài tiểu luận rất lý
thú của cố nhà thơ kiêm nghệ sĩ của hoa và cây cảnh - ông Đặng Tiến Nam, một
người Hà Nội tài hoa: “Từ ngàn xưa, từ
các vương tôn công tử, các học giả, sĩ phu khắp chốn cung đình đến người dân
nơi thôn dã ai ai cũng biết sử dụng hoa nhài để ướp trà... Ở đâu, nhài cũng sống
giản dị, chẳng đòi hỏi gì, chỉ cần có đất, nước và khí trời. Một cuộc sống thầm
lặng nép mình nơi bờ rào, ven lối đi, hoặc vạt đất thừa dưới ô cửa sổ, lầm lũi
như hoa ngàn cỏ nội. Nhài cần mẫn như con tằm rút ruột nhả tơ, chắt chiu từng sợi
nắng, giọt mưa, để rồi cống hiến bao hương sắc cho đời”.
... Phương ngôn mình có câu nói rất đẹp: "Ân trả nghĩa đền". Vậy mà thế
gian nỡ phũ phàng cay độc, gán cho Nhài là loài hoa "Con đĩ". Vậy nên từ xa xưa cho đến nay có bao giờ Nhài
được người đời dùng làm hoa cúng. Nếu đem so sánh với đĩa hoa mà con người dâng
cúng thần linh, thì Nhài đâu có điểm gì thua kém? Thậm chí còn hơn hẳn nhiều
loài bởi vẻ đẹp và mùi hương! Trớ trêu thay, Nhài chỉ "can tội" trót nở và thơm về đêm để ướp tẩm giấc ngủ con
người thêm đằm. Nỗi oan khiên của Nhài ai tỏ? Quả là "Hồng nhan đa mệnh bạc" (Duyên nợ trần gian - Tùy bút,
truyện ngắn. Nhà xuất bản Thanh niên, Hà Nội, 2003)
Thế nhưng, một tai họa nhỏ - nếu có thể gọi là “tai họa” đối với tôi, cũng bắt đầu từ đấy…
Cô gái sau khi nghe tôi kể chuyện và đọc thơ văn về Hoa nhài, đã báo cáo về Tổng Giám đốc Công ty thế nào đó mà một tuần
sau, khi tôi đang quay nốt các tư liệu cho phim ở một huyện miền núi, tôi nhận
được một lá thư có cộp dấu của ông Tổng Giám đốc này: “Đạo diễn T thân mến! Xin được nói thẳng chẳng vòng vo: chúng tôi mời
anh làm phim cho Tổng Công ty là vì tin tưởng ở tay nghề của anh, mà qua một số
chương trình anh thực hiện đã chứng tỏ. Nhưng có điều này, chúng tôi cần nói
rõ: qua một số tin tức phản ánh của vài nhân viên, chúng tôi cảm thấy lo lắng,
quan ngại, vì anh đã tỏ ra hứng thú với những câu chuyện thơ văn tầm phào, lại
có liên quan tới gái làng chơi, dẫn đến lơ là đối với công việc anh đã ký trong
Hợp đồng. Hơn thế, anh đã nói xấu anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Trãi, và nguy hiểm hơn, anh đã nói tới "Cuộc cách mạng Hoa
Nhài" vớ vẩn nào đó, tất cả những điều này đã làm ảnh hưởng tới tư tưởng
nghiêm túc và tư cách đứng đắn của đội ngũ nhân viên chúng tôi… Tôi có đủ chứng
cứ trong tay. Với tình thân, tôi xin khuyên anh nên chấm dứt những câu chuyện
như thế để tập trung cho công việc, và để anh khỏi vướng vào những mắc mớ chính
trị không cần thiết... Chẳng giấu gì anh, cái Hợp đồng này, các nhân viên của
tôi và không ít người thân quen của gia đình tôi đã “nhắm” từ lâu, đã “xí” nhiều
lần, nhưng tôi đã dành cho anh! Thế nhé? Chúc vui, khỏe, thành công”.
Tôi như bị búa giáng thẳng vào đầu. Thì ra, cô gái
đáng yêu kia đã ghi âm từng lời của tôi, như một thám tử lành nghề, để tâng
công lãnh đạo. Hóa ra, tôi là kẻ thực ngây thơ, cả tin. Thế là, đây là một sự cảnh
cáo, một sự đe dọa theo cách lịch sự. Nếu khi vừa ký hợp đồng, nghe những lời
như thế, tôi sẽ xé tan nó trước mặt ông ta. Nhưng tôi đã trót nhận tiền tạm ứng
theo tổng kinh phí hợp đồng, và đã chi tiêu gần hết cho phim. Tôi chỉ còn cách
là nuốt nhục, phải làm như cái thư đó là một sự quan tâm chu đáo của ông chủ đối
với người làm thuê. Đúng là tôi đang ở thân phận kẻ làm phim thuê, viết thuê, cần
biết cẩn trọng hơn trước “mồm chó vó ngựa”,
trước “kẻ sang có gang có thép”, để bảo
vệ “niêu cơm” của gia đình tôi và
tương lai chính trị của các con tôi. Và thế là, thứ hoa hiền lành đáng thương
là hoa nhài từng chịu sự oan ức bao thế kỷ, không may dính phải một kẻ nghệ sĩ
- nhà báo hạng bét như tôi lại phải gánh thêm nỗi oan ức mới… Giờ đây, ông ta
đã chết trong trại tạm giam vì liên quan tới một vụ tham nhũng lớn; và sau khi
thắp một nén nhang cầu cho linh hồn ông ta yên ổn nơi Cực lạc, tôi mới dám kể lại
chuyện này. Nam mô A di đà Phật!
Đọc bài thơ Hoa
Nhài của Đặng Xuân Xuyến, tâm trí tôi chợt hiển hiển lại mồn một câu chuyện
nhục nhã trên… Và nó như một lối mở ban đầu giúp tôi bước vào thơ anh. Điều
trùng hợp lạ kỳ đầu tiên là Đặng Xuân Xuyến cũng từng học Đại học Văn hóa như
cô gái tôi đã kể! Theo năm sáng tác ghi dưới, và qua giọng thơ, tôi đoán lúc
này tác giả mới ngoài 20 tuổi. Đó là cái tuổi của mơ mộng, của tình yêu theo kiểu
Puskin: nếu người mà ta yêu say đắm bỏ đi lấy chồng, thì cầu cho người tình mới
sẽ yêu em như tôi đã từng yêu! Nhưng điều thú vị hơn cả, là ý tứ bài thơ đã được
triển khai tựa một bộ phim câm kinh điển của “Vua hài Sác-lô” - Ánh sáng thành phố (City Lights): một gã lang
thang có tâm hồn cao thượng tình cờ gặp và đem lòng yêu một cô gái mù bán hoa,
cứ mỗi lần có xe sang đỗ tới, gã lại bước đến mua cô gái mù, mua một bông hoa,
khiến cô có ấn tượng đó là một người hào hoa và giàu có… Ở đây lại là một cô
gái, đem theo một đóa hoa nhài mỗi lần tới thăm người cô quý thương. Nhưng tấm
lòng chân thật, giản dị của cô, cùng đóa hoa cũng giản dị và “vô danh”, không có trong “từ điển của Tình yêu” đó đã được đáp lại
bằng sự “hờ hững” của chàng trai. Chỉ
tới khi, cô gái và “những đóa nhài nho nhỏ
bình dị” không xuất hiện nữa, chàng trai mới chợt thấm thía sự quen thuộc
đáng yêu của chúng, mới thấy tiếc đến “ngơ
ngẩn”… Và khi “cô vội bước sang đò”,
anh đã trách cô đã vội vã, đã “không thương nhớ những cánh nhài nho nhỏ”; nhưng
thực ra là anh đã tự trách mình, giận dỗi với bản thân, để tới câu kết là một lời
thở dài buồn bã, sự tiếc nuối vời vợi:
Thấm
trong tôi hương nhài nỗi nhớ
Tôi
trách mình hờ hững ngó mây trôi.
Cái độc đáo của bài thơ là sự khéo léo và tinh tế lồng
ghép và tượng hình hóa vẻ đẹp thầm kín giản dị của tấm lòng cô gái với vẻ đẹp của
hoa nhài – một vẻ đẹp mà nếu sống vội vã, xốc nổi, thực dụng sẽ không bao giờ
nhận ra, không bao giờ hiểu nổi. Nhà thơ mượn hoa nhài trong hành động thầm lặng
của cô gái để cảnh báo cho mọi người - trong đó có chính anh, về cách nhìn đối
với những giá trị thực của tình cảm cùng cách ứng xử cần có đối với chúng. Đừng
để tới khi những vẻ đẹp, những giá trị quý báu hàng ngày đến với ta nhưng vuột
khỏi tay ta bởi sự vô tình vô cảm, ta mới ngẩn ngơ, giật mình tiếc nuối, than
thở như chàng trai trong bài thơ!
Câu chuyện về Hoa Nhài có thể nói được biết bao điều về
nhân tình thế thái. Sau bài thơ hay của Đặng Xuân Xuyến, tôi xin được nhắc lại
bài thơ HOA NHÀI của thi sĩ Nguyễn Nguyên Bảy -
trong hàng ngũ những người tích cực bênh vực cho loài hoa đáng yêu và
đáng thương này:
HOA NHÀI
Ướp
trà em
Cài
tóc em
Mà
vẫn khinh em
Hoa
nở đêm
Em
vẫn cứ nở đêm
Cho
ngon trà
Cho
ngọt tóc
Em
vẫn cứ là em
Hoa
Nhài
Nguyễn
Nguyên Bảy
*
Những ngày hè nóng bỏng tháng 7, 2020
Mai An Nguyễn Anh Tuấn
Địa chỉ: Phố Thái Hà, quận Đống Đa, Hà Nội
Email: tranthanhban1956@gmail.com
Điện thoại: 091.217.49.47
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét