NGUYÊN TỪ QUỐC MẪU, PHU NHÂN CỦA HƯNG ĐẠO VƯƠNG - Theo trang “Cội nguồn lịch sử và văn hoá”

Thiên Thành Công chúa (1235 – 1288), được tôn hiệu là Nguyên Từ Quốc Mẫu, là một nhân vật lịch sử quan trọng thời nhà Trần, được biết đến với vai trò là phu nhân của Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn.
Thân thế của Thiên Thành Công chúa được ghi chép trong sử sách với hai luồng ý kiến:

Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT), việc bà được gọi là Trưởng công chúa trong đoạn "Gả Thiên Thành Trưởng công chúa cho Trung Thành vương", cho thấy bà là chị em gái của Hoàng đế đương nhiệm (Trần Thái Tông), tức là con gái của Thượng hoàng Trần Thái Tổ (Trần Thừa).

Một số nguồn khác căn cứ vào độ tuổi có thể suy luận bà là con gái Trần Thái Tông, vì Thái Tổ Trần Thừa mất vào năm 1234, trong khi đó Thụy Bà cũng được gọi là trưởng công chúa thì Thiên Thành phải là út công chúa.
Dù ở vai vế nào, bà là người sinh ra và lớn lên với thân thế cao quý, được giáo dục đầy đủ để trở thành một phụ nữ nhân từ, tài hoa, mẫu mực.
Sự kiện kết hôn của Thiên Thành Công chúa là một trong những chi tiết gây chú ý nhất trong sử nhà Trần:
 
ĐVSKTT ghi rõ:
 
Vào đầu năm Nguyên Phong thứ nhất (1251), Trần Thái Tông ban đầu định gả bà cho Trung Thành vương (con trai Nhân Đạo vương).
Tuy nhiên, hôn nhân này bị thay đổi đột ngột. Trần Quốc Tuấn đã liều lĩnh cướp dâu. Bà cuối cùng đã kết duyên với Trần Quốc Tuấn (sau này là Hưng Đạo Đại vương). Sự việc đã gây ra một sự xáo trộn lớn đến mức triều đình phải đền bù thỏa đáng. Mẹ nuôi của Trần Quốc Tuấn là Thụy Bà Công chúa phải dâng 10 mâm vàng sống để tạ lỗi. Thái Tông cũng phải đem 2000 mẫu ruộng ở phủ Ứng Thiên để đền sính vật cho Trung Thành vương.
 
Từ đó, bà rời chốn hoàng cung hoa lệ, cùng phu quân lo việc nước, việc nhà.
Vai trò của Thiên Thành Công chúa thực sự tỏa sáng trong các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông xâm lược (lần 2 năm 1285 và lần 3 năm 1288). Bà được vua Trần tin tưởng giao nhiệm vụ Tổng quản quân lương - một vị trí tối quan trọng, quyết định sức mạnh chiến đấu lâu dài của quân đội.
 
Vượt qua thân phận "cành vàng lá ngọc" bà trực tiếp phụ trách hậu phương, chỉ huy tổ chức sản xuất, chăn nuôi, trồng cấy (dẫn đến các tên gọi còn lại như Hố Thóc, Hố Lợn ở vùng Kiếp Bạc). Bà cũng là người hướng dẫn, vận động các gia đình quý tộc và nhân dân thực hiện triệt để kế "Thanh dã" (vườn không, nhà trống) để tiêu hao sinh lực địch.
Dưới sự quản lý của bà, khu vực Vạn Kiếp (thuộc Hải Dương ngày nay) trở thành căn cứ hậu cần chiến lược, nơi tích trữ lương thảo khổng lồ, được phòng bố và vận chuyển theo địa thế núi, rừng, sông ngòi hiểm yếu.
 
Thời ấy, cả vùng rộng lớn Kiếp Bạc, làng Bến, Thanh Tân, Thanh Tảo, Trung Quê, Đa Cốc, Bãi Thảo, núi Huyền Đinh... đều là căn cứ hậu cần đặc biệt quan trọng của phòng tuyến Vạn Kiếp.
Những đóng góp này đảm bảo cho quân đội nhà Trần có đủ nguồn lực để tiến hành chiến tranh du kích và phản công, góp phần không nhỏ vào đại thắng cuối cùng.
 
Sau khi đất nước hoàn toàn thái bình, vào mùa thu năm 1288, Thiên Thành Công chúa qua đời. Nhân dân và triều đình vô cùng tiếc thương, vua sắc phong tước hiệu “Nguyên Từ Quốc Mẫu, Thiên Thành Thái trưởng công chúa” và cho phép tạc tượng phụng thờ. Hiện tại, bà được thờ tại đền Kiếp Bạc (Hải Dương) bên cạnh Hưng Đạo Đại vương và tại Đền Dím (xã Lê Lợi, Chí Linh) - vốn là một trong những kho chứa quân lương thời chiến.
 
Trong lịch sử dân tộc, Nguyên Từ Quốc Mẫu là biểu tượng của người phụ nữ Việt Nam vừa có phẩm hạnh cao quý, vừa có tài năng quản lý xuất sắc, đóng góp trực tiếp vào công cuộc cứu nước, được người đời sau ca tụng:
 

“Quốc sắc khuynh thành thiên hạ hữu

Anh linh liệt nữ thế gian vô”

 
Tạm dịch:
 

Người phụ nữ sắc đẹp nghiêng thành thiên hạ từng có

Nhưng người có công đức như thánh nữ thì không

 
                                       Theo trang “Cội nguồn lịch sử và văn hoá”