BÂNG KHUÂNG: MỘT TRƯỜNG HỢP CHUYỂN NGỮ THƠ, NHẠC

Thứ Tư, 24 tháng 7, 2019

MỘT TRƯỜNG HỢP CHUYỂN NGỮ THƠ, NHẠC - Nguyên Lạc

Tác giả Nguyên Lạc

MỘT TRƯỜNG HỢP CHUYỂN NGỮ THƠ, NHẠC

Nguyên Lạc

BÀI THƠ L' ADIEU

Trong bài thơ nổi tiếng L’Adieu của thi sĩ người Pháp: Guillaume Apollinaire L’Adieu:

L’Adieu

J'ai cueilli ce brin de bruyère

L'automne est morte souviens-t'en

Nous ne nous verrons plus sur terre

Odeur du temps brin de bruyère

Et souviens-toi que je t'attends

Bùi Giáng dịch:

Ta đã hái nhành lá cây thạch thảo

Em nhớ cho Mùa Thu đã chết rồi

Chúng ta sẽ chẳng tương phùng được nữa

Mộng trùng lai không có ở trên đời

Hương thời gian, mùi thạch thảo bốc hơi

Và nhớ nhé, ta vẫn chờ em đó…

Phạm Duy phổ nhạc:

MÙA THU CHẾT

Ta ngắt đi một cụm hoa thạch thảo

Em nhớ cho mùa thu đã chết rồi …

Đôi chúng ta sẽ chẳng còn nhìn nhau nữa

Trên cõi đời này

Từ nay mãi mãi không thấy nhau …

Ôi ngát hương thời gian mùi thạch thảo

Em nhớ cho rằng ta vẫn chờ em.[1]

Nhà văn Đỗ Quý Dân (nhóm Diartlogue - Văn đàn) có phê bình thi sĩ Bùi Giáng và nhạc sĩ Phạm Duy trong bài viết "Buổi Chớm Thu Nói Chuyện Mùa Thu Chết" của ông về cách chuyến ngữ:

Quan trọng nhất là câu thơ:

J’ai cueilli ce brin de bruyère

(I have plucked this sprig of heather - Đỗ Quý Dân)

Đây là lời phê bình của ông Đỗ Quý Dân:

"Khi Phạm Duy dịch bài thơ này (trước khi phổ nhạc), ông phải gò chữ theo âm điệu của bài nhạc ông viết ra, đồng thời muốn dùng những từ ngữ có tính chất lãng mạn nên lời nhạc đôi khi hơi gượng ép và làm đổi ý nghĩa câu thơ. Người nghe nhạc bị lôi cuốn theo dòng nhạc nên thường không để ý. Động từ “cueillir” (j’ai cueilli) có nghĩa là “hái” chứ không phải là “ngắt”. Bùi Giáng hái hoa, còn Phạm Duy táo bạo hơn, ngắt hoa chứ không hái. Cái táo bạo này rất lãng mạn nhưng làm mất đi nét buồn của sự chia ly. Bùi Giáng thì hái một “nhành lá cây”, còn Phạm Duy lại ngắt một “cụm”. Chữ “brin” dịch đúng nghĩa là “cọng” hoặc “nhánh”, dịch ra “nhành lá cây” như Bùi Giáng không đúng hẳn, còn dịch thành “cụm” như ông Duy cũng không được. Người đọc có bao giờ tự hỏi nhạc sĩ phải dùng bao nhiêu sức lực mới ngắt được một “cụm” hoa không? Ngắt một cụm đòi hỏi nhiều sức mạnh, phá đi cái nhẹ nhàng của bài thơ. Hoa mà ngắt cả cụm thì sẽ ... đau hoa lắm." [2]

Tôi có vài lời góp ý với ông Đỗ:

CUEILLIR: NGẮT HAY HÁI?

1. Về động từ "Hái":

Động từ "Hái": - Dùng tay làm cho hoa, quả, lá, cành đứt lìa khỏi cây để lấy về

- Hoa thơm hái cả cụm

- Con vượn bồng con lên non hái trái.

Anh cảm thương nàng phận gái mồ côi

- Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.

2. Về động từ "Ngắt":

Động từ "Ngắt": - Bấm cành, hoa, lá cho đứt lìa ra bằng móng tay hoặc đầu ngón tay

- Ngắt một bông hoa

- Thò tay anh ngắt ngọn ngò

Thương em đứt ruột giả đò ngó lơ.

- Thò tay anh ngắt cọng ngò

Thấy em còn nhỏ giữ bò, anh thương

Thò tay ngắt cọng rau mương

Bò em, em giữ anh thương nỗi gì?

@.THỬ SO SÁNH NGẮT VÀ HÁI

Qua định nghĩa và những thí dụ trên ta thấy:

- Ngắt ít dùng sức hơn: Ngắt một cọng ngò, ngắt một cọng cỏ, ngắt một bông hoa - thường các vật này ở vị trí thấp hoặc bằng tầm tay- nên ta ít dùng sức. Chỉ cần bấm móng tay, ngón tay.. là ta có thể làm dược điều này và bụi ngò, bụi cỏ, bụi hoa vẫn xem như không chuyển động.

- Hái ta phải dùng nhiều sức hơn: Hái trái, hái bông hoa - thường những vật này cao hơn hoặc ngoài tầm tay ta - nên ta phải dùng nhiều sức, ta phải vói tới. Lúc này các cành cây, bụi cây phải chuyển động

Thêm nữa, trên một cọng, một cuống, một đọt nhánh đầu cành ... hoa cũng có thể mọc tập trung thành chùm, thành cụm, nên "ngắt" cũng dễ dàng và không làm cho cây chuyển động. Nên nhớ "cụm" chứ không phải là "bụi", và "nhành" cây khác với nhánh/ cành cây: branch. Còn "hái" - chữ hái này cũng là nông cụ: Lưỡi hái - sẽ làm cây chuyển động. Thí dụ hái lúa/ gặt lúa.

Cho nên tôi thấy bạn Đỗ Quý Dân nên xem lại câu nói này của bạn: "Hoa mà ngắt cả cụm thì sẽ ... đau hoa lắm."

VÀI Ý NGHĨ VỀ VẤN ĐỀ DỊCH THƠ, NHẠC

1. Xin được ghi ra đây vài ý nghĩ của tôi vấn đề dịch/ chuyển ngữ thơ, nhạc:

-- Một bài thơ hay khi ta cảm thấy hình như thơ ấy viết riêng cho mình, thấy có cuộc đời riêng của mình trong đó. Thơ mở rộng cánh cửa để ta đặt cuộc đời riêng mình vào; nó bây giờ không phải của riêng tác giả nữa, mà là của chung, hoặc nói theo cách khác, của riêng người đọc, người đồng cảm. Cùng cái HỒN THƠ đồng cảm này, người đọc có quyền nghĩ theo, (dịch theo – nếu thơ tiền nhân) kinh nghiệm đặc thù riêng mình – có quyền diễn đạt theo ngôn ngữ, chữ nghĩa hiện đại riêng mình.

Bài thơ tác giả nói về mùa Xuân buồn, người đọc, người dịch thoát có thể đổi sáng mùa Thu vì họ đã có những khinh nghiệm “đứt ruột” trong khoảng đời riêng. Hoặc người xưa uống rượu “xưa”, bây giờ người đọc, người dịch thoát cũng có quyền đổi thành Beer, rượu Champagne, Hennessy, Whisky .v.v...

-- Theo tôi, học giả dịch chính xác nguyên tác nhưng bài thơ dịch cứng nhắc. Đó là bài thơ “mộc” (gỗ), không có "hồn". Nó giống như bức tranh, bức tượng của giai nhân toàn bích đặt trong Khảo cổ viện, Nhà trưng bày hoặc trong nhà của thiểu số “đại gia”; quần chúng chỉ ngắm, không được sờ mó.

Ngược lại, các thi nhân (không phải nghệ nhân) dịch ít chính xác hơn về từ nguyên; nhưng thoát hơn, hiểu rõ “cái hồn” bài thơ hơn, nên thường bản dịch của họ dễ đi vào lòng người. Cũng giống như những giai nhân đời thường, không quá toàn bích, nhưng ta có thể ôm ấp, mân mê.

2. Thử nghe xem bài Torna a Surriento (E. Curtiss) và lời Việt bài này, bạn cảm bài nào hơn?

Original lyrics Torna a Surriento (E. Curtiss) :

Vir 'o mare quant'è bello,

Ispira tantu sentimento,

Comme tu a chi tiene a' mente,

Ca scetato 'o faie sunnà.

Ma nun me lassà,

Nun darme stu turmiento!

Torna a Surriento,

famme campà!

Đây là trích đoạn vài lời Việt của Phạm Duy [3]

Về đây khi mái tóc còn xanh xanh