“CHÍN CHIỀU RUỘT ĐAU” (CỬU KHÚC HỒI TRƯỜNG) NGHĨA NHƯ THẾ NÀO? - Lê Vĩnh Húy

“Ruột đau chín chiều” là giống ôn gì?
Là do thành ngữ “Cửu khúc hồi trường” 九曲回腸 của Tàu, dùng tả trạng thái đau đớn hoặc lo lắng.
Cửu là chín, ý nói số nhiều. Khúc là chỗ uốn cong, chỗ ngoặt. Hồi là trở lại. Trường là đùm ruột.
Hình tượng Cửu khúc hồi trường nầy bắt nguồn từ hình dạng quanh co của đùm ruột, mượn đó để ẩn dụ chỗ rối rắm, phức tạp của cảm xúc nội tâm. Thành ngữ nầy thường dùng tả nỗi đau khổ của con người, hoặc cảnh tượng quanh co, khúc khuỷu của địa thế.

Chắc tại cám cảnh tháng Vu lan, nên mấy nay thấy người ta lan truyền một thuyết lạ về bốn chữ “chín chiều ruột đau” trong ca dao.
Đại khái người ta viết vầy:

Trích:

“Câu ca dao của người xưa thật là sâu sắc
Tại sao lại nói “ruột đau chín chiều”? Đó là những chiều nào, hướng nào? Hay đó là chín buổi chiều?
Có bao giờ chúng ta tự hỏi tại sao ruột đau không phải ba bốn chiều hay tám chiều mà lại “chín chiều”? Ta thường nghe câu ca dao:

Chiều chiều ra đứng ngõ sau

Ngó về quê mẹ ruột đau chín chiều

Hoặc:

Vẳng nghe tiếng vịt kêu chiều

Bâng khuâng nhớ mẹ chín chiều ruột đau

Thực ra nói đến chín chiều là ngầm ý nhớ đến công lao ơn nghĩa cha mẹ đã sinh ra và nuôi ta khôn lớn, người xưa thường dùng “cửu tự cù lao – chín chữ cù lao” là chín điều khó nhọc khi làm cha mẹ sinh dưỡng con cái. Chín chữ đó là:

1. Sinh (sanh đẻ)

2. Cúc (nâng đỡ)

3. Phủ (vuốt ve, trìu mến)

4. Súc (cho bú mớm)

5. Trưởng (nuôi nấng khôn lớn)

6. Dục (dạy dỗ)

7. Cố (trông nom)

8. Phục (xem tính nết mà uốn nắn)

9. Phúc (bảo vệ)

Vì vậy mới có câu: ngó về quê mẹ ruột đau chín chiều. Bài ca dao là tình cảm mẹ con, tình cảm gia đình sâu sắc trong tâm hồn mỗi chúng ta. Tình thương nỗi nhớ gắn liền với tấm lòng biết ơn sâu nặng của những người con với tình cảm mẹ con, gia đình…
Nhân những ngày cuối năm tìm hiểu và tự nhắc nhở mình đôi điều về chín chữ cù lao để gọi là xin đền đáp trong muôn một thâm ân cha mẹ (Hết trích).

* * *
Về “chín chữ cù lao”, cách giải thích trên mười phần chính xác.
Chuyện là trong kinh Thi của Tàu có bài ca dao Lục nga:

父兮生我 Phụ hề sinh ngã

母兮鞠我 Mẫu hề cúc ngã

拊我畜我 Phụ ngã súc ngã

長我育我 Trưởng ngã dục ngã

顧我復我 Cố ngã phục ngã

出入腹我 Xuất nhập phúc ngã

欲報之德 Dục báo chi đức

昊天罔極 Hạo thiên võng cực

Nghĩa là:
Cha sinh ra ta, mẹ nuôi nấng ta. Vỗ về săn sóc, nuôi ta lớn lên. Đã chăm bẵm coi chừng, còn ra vô bồng bế ta. Làm sao báo được ơn đức mênh mông như bầu trời đó.
Chín chữ “Sinh, cúc, phụ, súc, trưởng, dục, cố, phục, phúc” là trích từ bài Lục nga nầy.
Đời Tấn bên Tàu có Vương Biều, lúc giảng bài tới câu “Ai ai phụ mẫu, Sinh ngã cù lao” thì rớt nước mắt, không sao đọc tiếp. Báo hại tụi học trò bỏ qua, không dám học bài Lục nga.
Truyện Kiều bên mình cũng có câu:

Nhớ ơn chín chữ cao sâu,

Một ngày một ngã bóng dâu tà tà.

Cho nên bài viết giải nghĩa chín chữ cù lao nói trên cực kỳ chuẩn xác, nếu để giải nghĩa câu trong Truyện Kiều.
Còn đem giải thích câu ca dao “chín chiều ruột đau” thì trật chìa, cầm bằng vô quán cháo lòng hỏi mua thuốc xổ.

* * *

Chiều chiều ra đứng ngõ sau,

Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều.

Câu ca dao nầy là nỗi lòng đứa con gái lấy chồng xa, nhớ thương cha mẹ mình. Là tả nỗi đau của đứa con, không phải kể lể công ơn cha mẹ.
Hồi xưa, lấy chồng xa xứ là kể như biền biệt, bít cửa về thăm nhà. Buồn thương hổng hết, có con nhỏ nào rảnh quá, đem bày lòng mề ra bán phá-lấu: Đây là khúc Sinh, đây khúc Cúc, khúc Phụ, khúc Súc…

Vậy “ruột đau chín chiều” là giống ôn gì?
Là do thành ngữ “Cửu khúc hồi trường” 九曲回腸 của Tàu, dùng tả trạng thái đau đớn hoặc lo lắng.
Cửu là chín, ý nói số nhiều. Khúc là chỗ uốn cong, chỗ ngoặt. Hồi là trở lại. Trường là đùm ruột.
Hình tượng Cửu khúc hồi trường nầy bắt nguồn từ hình dạng quanh co của đùm ruột, mượn đó để ẩn dụ chỗ rối rắm, phức tạp của cảm xúc nội tâm. Thành ngữ nầy thường dùng tả nỗi đau khổ của con người, hoặc cảnh tượng quanh co, khúc khuỷu của địa thế.
Gốc nó trong “Thơ hồi âm Nhậm thiếu khanh” (Báo Nhậm thiếu khanh thơ 報任少卿書) của Tư Mã Thiên đời Hớn. Tác giả kể lại những trải nghiệm bất hạnh của mình, và bày tỏ nỗi đau khi phải sống trong tủi nhục để hoàn thành bộ Sử ký. Trong có câu “Trường nhứt nhựt chi cửu hồi” 腸一日而九回 (Thường ngày ruột đau chín bề).
Từ đó ông bà mình dịch thành “Ruột đau chín chiều”.

Vì vậy, trong câu ca dao “Ra đứng ngõ sau” bói đâu ra chữ nào trong chín chữ cù lao. Đây là “Chín chiều”, khác với “Chín chữ”.
Tuy vậy, lại có tới ba chữ “Chiều”.
Một câu lục bát mười bốn chữ mà tới ba chữ “Chiều”, là phạm lỗi trùng chữ, đại kỵ trong thơ, nhưng đọc lên nghe xuôi rót nỗi buồn.

Đã mở đầu bằng “Chiều chiều”, rồi kết lại cũng là “Chiều”. Chữ Chiều cuối câu mở ra nghĩa khác, rõ ràng lột tả chỗ ngoắt ngoéo đau quặn của đứa con nhớ thương cha mẹ.
Vậy đó, ai lại nỡ đi nhét chữ bẻ ý ông bà?
Ta nói, có giỏi chữ cũng giỏi vừa vừa thôi, đừng giỏi quá!
                                                                                                    Lê Vĩnh Húy