NỖ LỰC (努力) NGHĨA LÀ "GẮNG SỨC" CÓ ĐÚNG KHÔNG? - Vinhhuy Le

Đây là nói về chữ “Nỗ lực” trong bài thơ Trần Quang Khải làm lúc theo vua Trần về kinh:
 

TỤNG GIÁ HOÀN KINH SƯ

從駕還京師

 

Đoạt sáo Chương Dương độ

奪槊章陽渡

Cầm Hồ Hàm Tử quan

擒胡鹹子關

Thái bình tu nỗ lực

太平須努力

Vạn cổ thử giang san

萬古此江山

 
Bản dịch của cụ Trần Trọng Kim:
 

Chương Dương cướp giáo giặc

Hàm Tử bắt quân thù

Thái bình nên gắng sức

Non nước ấy muôn thu

 
KHÚC MẮC Ở CHỮ “NỖ LỰC”.
 
Nỗ lực là “cố gắng hết sức”. Hết sức vì giống gì? Vì nền thái bình, tức thịnh trị cho nhà Trần. Người ta thường chỉ nỗ lực để nhằm mục đích nào đó chưa hoàn thành. Thí dụ: “Nỗ lực phấn đấu đặng lên chức, lên lương”. Ở đây đã đuổi xong giặc Nguyên, là thái bình rồi; vậy còn nỗ lực vì thái bình nào nữa?

Vả lại, bố cục bài ngũ ngôn nầy là theo dạng “San hà”: Chữ San 山 4 nét, dội từ trên xuống theo chiều dọc, Hà 河 8 nét dàn ra theo chiều ngang. Ý thơ khúc đầu đã tuôn xuống chiến công vang dội, qua khúc sau lại dàn ra, trải rộng bát ngát. Đó kêu là bố cục “San hà”, một tung một hoành hô ứng, bổ túc nhau.
 
Ở đây, hai câu trên đã thẳng thét chiến công lừng lẫy, lẽ nào qua câu ba cứ cùng một giọng, tiếp đà đó kêu gọi gắng sức xốc tới, căng thẳng tới cùng?

* * *
Vậy “Nỗ lực” ở đây phải có nghĩa khác [1].
Chữ “Nỗ lực” xuất hiện sớm nhứt trong điển tịch là ở “Hớn thư”, phần Ngoại thích truyện:
 
Cung nữ Tào Vĩ Năng nhờ ơn mưa móc, sanh được hoàng tử. Nhưng nàng phi được Hớn Thành đế (Lưu Ngao) cưng chìu là Chiêu nghi Triệu Hợp Đức ganh ghét, một hai đòi giết mẹ con Vĩ Năng. Lưu Ngao vì vậy ban cho cô Năng hai viên thuốc độc, kèm lá thơ dặn phải “Nỗ lực ẩm thử dược” 努力飲此藥. Đã thuốc thì nhét vô họng nuốt là xong, cần gì “nỗ lực” cà?
 
Thì ra “Nỗ lực” đây nghĩa là “quý trọng thân thể”, ý nói muốn được chết toàn thây thì nên uống thuốc đó cho rồi!
Thơ Tàu có hơn ba mươi câu xài Nỗ lực với nghĩa “quý trọng, giữ gìn” nầy, tạm dẫn vài thí dụ.
Nổi tiếng nhứt là bài Nhạc phủ đời Hớn “Trường ca hành”, có câu:
 

少壯不努力

Thiếu tráng bất nỗ lực

老大徒傷悲

Lão đại đồ thương bi

 
Nếu chỉ đọc riêng hai câu nầy, sẽ hiểu là “Lúc trẻ mà không cố sức, Tới già sẽ rước đau buồn”. Nhưng tiếp đó tác giả lại kê đơn thuốc giúp tóc bạc hóa đen, kéo dài tuổi thọ. Thành ra, nghĩa của “Nỗ lực” ở trên phải là “quý trọng, giữ gìn sức khỏe”.
 
Đỗ Phủ có bài “Tân hôn biệt”, thay lời người vợ tiễn chồng ra trận, có câu:
 

勿為新婚念

Vật vi tân hôn niệm

努力事戎行

Nỗ lực sự nhung hành

 
Nếu hiểu theo lý tưởng yêu nước thì là biểu chồng “Đừng lo cho vợ mới cưới, Hãy ráng sức lo việc binh nhung”.
Nhưng binh nhung đây là cuộc nội loạn An Lộc Sơn, cuốn cả Trung Hoa chìm trong khói lửa, và Đỗ Phủ trước sau luôn là nhà thơ phản chiến. Đọc trọn bài mới hiểu nghĩa câu “Nỗ lực sự nhung hành” là “Trong chinh chiến phải giữ gìn, quý trọng tánh mạng”. Đó mới là tình cảm tự nhiên, đúng lời vợ dặn chồng.
 
Rõ ràng nhứt là bài “Hành hành trọng hành hành” 行行重行行 (Đi hoài đi hủy) trong “Cổ thi thập cửu thủ”[2], lời người vợ tiễn chồng đi xa:
 

棄捐勿複道

Khí quyên vật phức đạo

努力加餐飯

Nỗ lực gia xan phạn

 

(Còn nhiều lắm dặn hổng xuể,

Chỉ mong anh nỗ lực ăn uống).

 

Hổng lẽ đây là biểu ảnh ráng ăn ráng dộng cho cố vô, đặng mập thây nữa về đè mình ngộp thở?
Thành thử chính là dặn chồng nên trân trọng, giữ gìn sức khỏe, ăn uống cho đủ bữa, đúng giờ.
 
* * *
Tới đây, thiển nghĩ, nếu Trần Trọng Kim chịu khó tìm hiểu kỹ nghĩa chữ, sẽ dịch bài “Theo vua về kinh” là:
 

Chương Dương cướp giáo giặc

Hàm Tử bắt quân thù

Thái bình nên bảo trọng

Non nước ấy muôn thu

 
Hai câu sau không phải lời hiệu triệu - đã chiến thắng rồi, hiệu triệu bằng thừa. Mà là lời phủ dụ, vỗ về tướng sĩ.
                                                                                   Vinhhuy Le

[1] Có lẽ do thấy “Nỗ lực” lạc điệu, nên có bản sửa thành “Trí lực” 致力 (dốc cạn sức lực).
[2] Cổ thi thập cửu thủ 古詩十九首: Tập thơ ngũ ngôn của các tác giả khuyết danh đời Hớn, do Tiêu Thống, Thái tử của Lương Võ đế sưu tầm. Tuy chỉ 19 bài, nhưng đây là tập thơ ảnh hưởng sâu sắc tới thơ ca đời sau.

* 
Bài gốc:
https://www.facebook.com/share/p/1Fvp8NN7LV/?mibextid=wwXIfr