SAO LẠI GỌI LÀ “KHÓC NHƯ RI”? – Hoàng Tuấn Công

Một trăm đứa khóc như ri,

Không bằng một đứa nó đi giật lùi

                                         (Ca dao)

Hình ảnh chim ri bị bắt nhốt làm chim phóng sinh, nhiều con bị chết trước khi, hoặc chết ngay sau khi được thả.

https://tuoitre.vn/nhoi-long-xac-chim-roi-xuong-khi-vua...
 

Thành ngữ “khóc như ri” được nhiều cuốn từ điển tiếng Việt thu thập và giải nghĩa:

 -Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức) giảng “khóc như ri” là “Khóc nhiều, tiếng nhỏ mà đều”.
-Từ điển từ và ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân) giảng: “khóc như ri” là “Khóc lâu và thảm thiết”, và lấy ví dụ “Mấy ngày liền chị ấy khóc như ri”.
-Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý chủ biên) giảng: “khóc như ri • Khóc la ầm ĩ, nhiều tiếng khóc cùng oà lên một lúc: Họ đổ ra các khe cửa nhòm ngó hỏi nhau, bàn tán, quát tháo, van lạy, chửi rủa và oà lên khóc như ri”.
-Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam (Nhóm Vũ Dung): “khóc như ri • Khóc râm ran, nhiều tiếng khóc cùng một lúc (thường nói về trẻ con khóc)”.
 
Theo như trên thì tất cả các cuốn từ điển đều không đề cập gì đến nghĩa đen câu thành ngữ; mặt khác, về nghĩa bóng cũng không có sự thống nhất về cách hiểu.
 
Vậy tại sao lại gọi là “Khóc như ri”?
 
“Ri” trong câu “Khóc như ri” chính là tên một loài chim nhỏ, cỡ bằng chim sẻ, mỏ ngắn và dày - một đối tượng bị săn bắt ráo riết hàng đầu trong thời gian qua. Chim ri có tập tính đi kiếm ăn theo bầy (Dương cung rắp bắn phượng hoàng, Chẳng may lại phải một đàn chim ri - Ca dao - Việt Nam tự điển-Hội Khai trí Tiến đức), và tên của loài chim này được dân gian đặt theo tiếng kêu của chúng.
 

Hình ảnh chim ri bị bắt nhốt làm chim phóng sinh, nhiều con bị chết trước khi, hoặc chết ngay sau khi được thả.

https://tuoitre.vn/nhoi-long-xac-chim-roi-xuong-khi-vua...
 
Bầy chim ri hàng ngàn con di chuyển như đám mây vần vũ, co giãn và tan chảy trên bầu trời không. Chúng vừa bay vừa kêu hót, khi đáp xuống thì phủ đen cành cây lá cỏ, trong khi vẫn không ngừng cất tiếng ri…íc, ri…íc…, ríc…rii, keéc ríc…ri…ri, keéc…vang vọng một vùng. Sở dĩ từng đôi cánh bé nhỏ luôn giữ được mối liên hệ với đàn chính là nhờ thanh âm này. Tiếng “ri…íc” nghe cao và thanh, hoà cùng tiếng “ri…i, keéc…” ở cung bậc thấp, khan và rè, khiến dân gian liên tưởng đến tiếng khóc “hi hi” chen lẫn với giọng khàn đặc của một đám người đang cạn nước mắt khóc than trước sự khổ đau, mất mát, bi thương nào đó.
 

Tiếng chim ri gọi bầy được ghi âm lại để dẫn dụ, bẫy bắt làm chim phóng sinh

 https://www.youtube.com/watch?v=R2DUSgxHZoA

 
Từ nghĩa đen đã phân tích trên đây, chúng ta thấy “Khóc như ri” được từ điển của Lê Văn Đức giảng “Khóc nhiều, tiếng nhỏ mà đều”, là không chính xác, vì “khóc nhiều” không có nghĩa là nhiều người cùng khóc, và tiếng của bầy chim ri có các cung bậc cao thấp, tiếng thanh lẫn với tiếng trầm chứ không phải “nhỏ mà đều”.
 
Từ điển của GS Nguyễn Lân giảng “khóc lâu và thảm thiết”, và đưa ra ví dụ “Mấy ngày liền chị ấy khóc như ri”, thì lại càng hỏng to, bởi một người nào đó dù có “khóc lâu và thảm thiết” đến mấy cũng không thể nào gọi là “khóc như ri” được. Chính câu ca “Một trăm đứa khóc như ri, không bằng một đứa nó đi giật lùi”, đã phần nào cho thấy điều này.
 
Từ điển của Nguyễn Như Ý giảng “Khóc như ri” là “Khóc la ầm ĩ, nhiều tiếng khóc cùng oà lên một lúc”, thì mấy chữ “ầm ĩ”, “oà lên” cũng hoàn toàn lạc điệu so với thực tế nghĩa đen.
 
Trong số các cuốn từ điển chúng tôi có trong tay, thì Từ điển thành ngữ tục ngữ - ca dao của Việt Chương, tuy không nói gì đến nghĩa đen, nhưng cách giảng nghĩa từ vựng là khá chính xác: “Thành ngữ “khóc như ri” nói đến tiếng khóc của nhiều người cùng hoà quyện với nhau nghe vang động một vùng. Đây là tiếng khóc tang ma, hay tiếng khóc của một nhóm đông người có cùng chung một nỗi khổ nào đó”.
 
Như vậy, “Khóc như ri” trước tiên phải được hiểu là tiếng khóc của nhiều người với những thanh âm, cung bậc cao thấp khác nhau, hoà lẫn với nhau rất bi thương thống thiết, chứ không phải là tiếng khóc tỉ tê, nỉ non, hay “ầm ĩ”, “oà lên” của một người, hoặc nhóm người nào đó.
 
Ngày nay, người ta không còn chợt thấy những đám mây trôi nhanh như ngọn gió trên bầu trời cùng thanh âm ríc ri…i, ric…ri…i, keéc… vang lừng mùa gặt nữa. Có ai ngờ rằng, tiếng ríu rít hoan ca của loài chim mà dân gian ví với tiếng khóc than thảm thiết của con người, đến một ngày bỗng vận vào và trở thành tiếng kêu tuyệt vọng của chính loài chim bé nhỏ này trong những chiếc lồng phóng sinh chết chóc.
 
                                                                           Hoàng Tuấn Công
                                                                                (16/8/2024)