TIẾT TRÙNG CỬU - Phiếm Luận của Đỗ Chiêu Đức

                                                       Lễ ÔNG BÀ ngày xưa

        
Sau Tết Trung Thu là Tết Trùng Cửu, chữ Tết do chữ Tiết đọc trại ra mà thành. TIẾT 節 là Thời Tiết 時節 chỉ Khí hậu có liên quan đến mùa màng. TIẾT cũng có nghĩa là ngày Lễ Tết trong năm. Một năm có mấy cái Tết lớn. Nguyên Đán là cái Tết lớn nhất mở đầu cho một năm nằm trong tháng Giêng, Thanh Minh là Tết nằm trong tháng 3, Đoan Ngọ là Tết của tháng 5, Tháng 8 thì có Tết Trung Thu và Tháng 9 thì ta có Tết Trùng Cửu.

Trùng Cửu, Trùng là Trùng lắp, là lặp lại. Cửu là số 9. Nên Trùng Cửu 重九 là 2 số 9 được lặp lại, tức là ngày mùng 9 tháng 9 Âm lịch. Theo Kinh Dịch thì số 9 thuộc Dương, nên Trùng Cửu còn được gọi là Trùng Dương 重陽. Đây là cái Lễ tiết cuối cùng sau mùa thu hoạch của tháng tám, rồi trời sẽ trở lạnh để vào đông cho đến Tiết Đông Chí về, sẽ lại chuẩn bị để đón mừng năm mới!
 

                
Ngoài việc được gọi là Tiết Trùng Dương 重陽節 ra, Trùng Cửu còn được gọi là Tiết Đạp Thu 踏秋節, có nghĩa là Đạp lên lá vàng khô của mùa Thu, tức là Đi dạo chơi trong mùa Thu trước khi trời trở lạnh. Trong dân gian xưa còn gọi ngày này là Ngày Của Người Già : LÃO NHÂN TIẾT 老人節 hoặc KÍNH LÃO TIẾT 敬老節. Có thể là do sau khi mùa màng được thu hoạch vào mùa Thu, con cháu có nhiều món ngon vật quý để dâng hiến cho Ông Bà, hoặc đã có tiền để chăm lo săn sóc đến đời sống của Ông Bà hơn. Khi ông bà cha mẹ già đã quá cố, thì con cháu cũng nhân dịp Đạp Thu mà kéo nhau lên núi để Tảo Mộ (Ở những nơi có đồi núi thì người chết được chôn cất ở trên cao, vùng đồng bằng để trồng trọt canh tác. Cho nên ta thấy Cụ Nguyễn Du tả cảnh Tảo mộ của Tiết Thanh Minh là : " Ngổn ngang gò đống kéo lên, Thoi vàng hồ rắc tro tiền giấy bay, là thế !). Vì vậy, mà Tiết Trùng Cửu còn được gọi là Tiết ĐĂNG CAO 登高節. Ngoài ra, Tiết Trùng Cửu còn được gọi là Tiết THÙ DU 茱萸節, Tiết CÚC HOA 菊花節....
 

                                           Cây lá và trái Thù Du (trái cherry ở Mỹ)
      
THÙ DU là loại cây ăn trái được thu hoạch vào khoảng cuối tháng 6. Cây lá có tính sát trùng tiêu độc, ngừa phong đón gió, nên trong ngày Lễ Trùng Cửu dân gian hay bẻ một nhánh lá nhỏ giắt bên mình để "trừ tà", để được bình an khoẻ mạnh nên ngày lễ nầy còn được gọi là Thù Du Tiết 茱萸節 là vì thế.   

                            Hoa Cúc và tục lệ uống rượu Cúc trong ngày Trùng Cửu
        
Trong bài thơ "Bốn mùa ăn chơi" của người xưa thì câu thứ 3 là "Thu ẩm Hoàng Hoa tửu". Hoàng Hoa tức là Hoa Cúc đó, loại hoa có màu vàng và nở vào mùa thu, nên được dùng để ủ rượu uống cho ấm vào những ngày cuối thu lạnh lẽo nầy, để ngừa cảm cúm, như ta chích "flu shot" vào mùa nầy ở Mỹ vậy! Nên Tiết Trùng Cửu còn được gọi là Cúc Hoa Tiết 菊花節 là vì thế!        
 
Theo truyền thuyết thì ...        
Vào thời Nam Bắc Triều, người của Nam Triều là Ngô Quân Chi thuộc nước Lương, ghi trong "Tục Tề Hài Ký" rằng : Đời Đông Hán, ở huyện Nhữ Nam có một người tên là Hoàn Cảnh, cha mẹ đều chết vì bệnh ôn dịch ở cuối thu, nên anh ta quyết định lên núi tầm sư học đạo để trừ ôn dịch ôn thần. Đạo nhân Phí Trường Phòng dạy cho phép tiên dưỡng sinh và y học. Một năm, sau Trung Thu, đạo nhân gọi Hoàn Cảnh đến mà bảo rằng: mùng 9 tháng 9 năm nay, ôn thần lại đến gieo rắc bệnh dịch, con hãy về quê mà cứu nhân độ thế. Nói đoạn bèn trao cho anh ta một cây Thanh Long Kiếm, một bao lá Thù Du và một bình Rượu Cúc, căn dặn mọi người phải lên cao mà tránh nạn.      
Đến hôm mùng 9 tháng 9, Hoàn Cảnh gọi hết bà con lối xóm cùng đăng cao lên núi, giắt cho mỗi người một lá Thù Du và uống một ly rượu Cúc, rồi đơn thân độc mã đứng chặn ở sườn núi, chiến đấu và tiêu diệt ôn thần. Từ đó về sau không ai còn bị chết về bịnh dịch nữa, và cũng từ đó về sau mới có tục Đăng Cao, cài lá Thù Du lên áo và uống rượu Cúc trong ngày Tiết Trùng Cửu cho đến hiện nay.

                               Trùng Cửu xưa                                             Trùng Cửu nay
    
Trong văn học, nhất là trong Đường Thi, ngày Trùng Cửu luôn luôn được nhắc đến một cách thân thiết gần gũi qua các thi nhân nổi tiếng như Lưu Trường Khanh với...  
     

九日登李明府北樓   CỬU NHẬT ĐĂNG 

                                    LÝ MINH PHỦ BẮC LÂU        

九月登高望，            Cửu nguyệt đăng cao vọng,         

蒼蒼遠樹低。            Thương thương viễn thọ đê.         

人煙湖草裡，            Nhân yên hồ thảo lý,        

山翠現樓西。            Sơn thuý hiện lầu tê (tây).                      

    劉長卿                         Lưu Trường Khanh

 
Diễn nôm:
                 

NGÀY CHÍN LÊN BẮC LÂU 

CỦA LÝ MINH PHỦ                         

Tháng chín lên cao ngắm,                        

Xanh xanh cây cỏ xa.                         

Hồ mờ sương người vắng,                         

Lầu tây núi biếc nhòa!                                                

Đỗ Chiêu Đức diễn nôm

   

     

Còn Thi tiên Lý Bạch với ...
        

九月十日即事      CỬU NGUYỆT THẬP NHẬT TỨC SỰ         

昨日登高罷，           Tạc nhật đăng cao bãi         

今朝再舉觴。           Kim triêu tái cử trường.        

菊花何太苦，           Cúc hoa hà thái khổ,        

遭此兩重陽。          Tao thử lưỡng Trùng Dương.                                     李白                                             Lý Bạch

 
Chú Thích: 

        
Mùng 9 tháng 9 gọi là Tiết Trùng Dương, hái hoa cúc, uống rượu cúc, nhưng...        
Mùng 10 tháng 9 gọi là Tiểu Trùng Dương, lại hái hoa cúc, lại uống rượu cúc. 

        
Chỉ trong hai ngày, hoa cúc BỊ HÁI, BỊ VÙI DẬP đến 2 lần. Lý Bạch ví thân phận đi đày của mình giống như là hoa cúc liên tiếp bị vùi dập vậy, nên mới hạ 2 câu cuối là: "Cúc hoa hà thái khổ, Tao thử lưỡng Trùng Dương". Có nghĩa: Hoa Cúc sao mà lại khổ thế, phải gặp cái nạn của 2 lễ Trùng Dương nầy!         
KHỔ 苦 là Khổ sở, Cực khổ. KHỔ cũng có nghĩa là ĐẮNG nữa ! Tân là Cay, nên Tân Khổ là Cay Đắng, Đắng Cay!
      
Diễn nôm:  

                   

Chuyện của ngày mười tháng chín                            

Hôm qua sau leo núi,                          

Sáng nay lại nâng ly.                          

Hoa Cúc sao mà khổ,                          

Trùng Dương đến nhị kỳ!                                               

Đỗ Chiêu Đức diễn nôm

   
                          
Nhưng nổi tiếng và tiêu biểu nhất cho lễ Trùng Cửu là bài thơ của Thi Phật Vương Duy...
        

《九月九日憶山東兄弟》CỬU NGUYỆT CỬU NHẬT ỨC                                                       SƠN ĐÔNG HUYNH ĐỆ                  

獨在異鄉爲異客,         Độc tại dị hương vi dị khách,          

每逢佳節倍思親。      Mỗi phùng giai tiết bội tư thân.          

遙知兄弟登高處,         Diêu tri Huynh đệ đăng cao xứ,          

遍插茱萸少一人。      Thiên tháp thù du thiểu nhất nhân!          

          王维                                             Vương Duy

 
Chú Thích: 

      
Khi làm bài thơ nầy Vương Duy chỉ mới 17 tuổi, đang xa nhà đến Trường An để mưu cầu công danh. Nhà ông ở Bồ Châu, phía đông của núi Hoa Sơn, nên mới đề tựa là "Ức Sơn Đông Huynh Đệ". Bài thơ nổi tiếng với 2 câu đầu mà không có người du tử nào không trầm trồ với 2 từ "dị hương, dị khách".
 
Nghĩa bài thơ:
              
Mùng chín tháng chín nhớ anh em ở phía đông núi.       
Ta một mình ở nơi đất lạ làm người khách lạ, nên mỗi lần gặp Lễ Tết là lại nhớ người thân thêm bội phần. Ta biết rằng ở nơi xa xôi kia, anh em ta đang đăng cao trong ngày lễ nầy, và mỗi người đều có giắt một nhánh Thù Du lên áo, chỉ thiếu có một người không được giắt là ta đây mà thôi!
 
 Diễn nôm:     

             

Xứ lạ quê người làm khách lạ,                  
Mỗi lần lễ tết nhớ khôn nguôi.                  
Anh em mùng chín đăng cao đó,                  
Đều giắt thù du thiếu một người!

  

Lục bát: 

                 

Đơn thân xứ lạ quê người,                  

Mỗi khi lễ tiết ngậm ngùi nhớ nhau.                  

Quê xa huynh đệ đăng cao,                  

Thù du giắt áo nghẹn ngào riêng ta!                                     

                Đỗ Chiêu Đức diễn Nôm

   
                                 
Để kết thúc bài viết, mời tất cả cùng đọc bài thơ CỬU NHẬT ĐĂNG CAO của Thi Thiên Tử Vương Xương Linh sau đây:
  

九日登高                  CỬU NHẬT ĐĂNG CAO                                                               

青山遠近帶皇州，   Thanh sơn viễn cận đới hoàng châu,

霽景重陽上北樓。   Tễ cảnh trùng dương thướng bắc lâu.

雨歇亭臯仙菊潤，   Vũ yết đình cao tiên cúc nhuận,

霜飛天苑御梨秋。   Sương phi thiên uyển ngự lê thu.

茱萸插鬢花宜壽，   Thù du tháp mấn hoa nghi thọ,

翡翠橫釵舞作愁。   Phỉ thúy hoành thoa vũ tác sầu.

謾說陶潛籬下醉，   Mạn thuyết Đào Tiềm ly hạ túy,

何曾得見此風流。   Hà tằng đắc kiến thử phong lưu!             

        王昌齡                           Vương Xương Linh

  
          

* CHÚ THÍCH:

      - Hoàng Châu 皇州: là Vùng châu thổ của hoàng thành.
      - Tễ Cảnh 霽景: là Cảnh trí lúc trời vừa mới tạnh mưa.
      - Đình Cao 亭臯: là Bờ, luống chung quanh đình.
      - Thiên Uyển 天苑: là Vườn hoa của Thiên Tử.
      - Ngự Lê 御梨: là Cây lê trồng trong vườn ngự uyển.
      - Thù Du 茱萸: là loại cây ăn trái được thu hoạch vào khoảng cuối tháng 6. Cây lá có tính sát trùng tiêu độc, ngừa phong đón gió, nên trong ngày Lễ Trùng Cữu dân gian hay bẻ một nhánh lá nhỏ giắt bên mình để "trừ tà", để được bình an khoẻ mạnh nên ngày lễ nầy còn được gọi là Tiết Thù Du. Thù Du là trái cherry ở Mỹ đó.
     - Mạn Thuyết 謾說: Ta còn nói thành Mạn Đàm, là nói lan man, nói chơi về người nào hoặc việc gì đó.
     - Đào Tiềm 陶潛: tức Đào Uyên Minh, là một ẩn sĩ cao nhã đời Tấn, thích hoa cúc và chuyên trồng cúc ở bờ giậu phía đông, nổi tiếng với câu: Thái cúc đông ly hạ, du nhiên kiến nam sơn 採菊東籬下 悠然見南山. Có nghĩa: Hái cúc ở rào phía đông, xa xa trông thấy núi nam.
 
* NGHĨA BÀI THƠ:                           
 
NGÀY CHÍN LÊN CAO       
Núi xanh gần gần xa xa như là một vành đai bao quanh mảnh đất của hoàng thành. Cảnh vật sau cơn mưa của Tiết Trùng Dương khi lên lầu phía bắc để ngắm nhìn. Những luống hoa cúc tiên bên đình mượt mà hơn sau cơn mưa, và những trái lê trong vườn ngự uyển ửng hồng hơn khi nhuốm sương thu. Nhánh thù du cài lên tóc mai cùng với hoa cúc là hoa trường thọ, giống như là cành trâm phỉ thúy lắc lư trên mái tóc khi đang ca múa càng gợi niềm sầu. Đừng nói là Đào Tiềm say dưới giậu hoa cúc là vô cớ, vì trong đời ta há dễ được mấy lần nhìn ngắm cái cảnh phong lưu tao nhã nầy?!
     
Vương Xương Linh là nhà thơ biên tái nổi danh thời Thịnh Đường, nổi tiếng là Thánh thủ của thơ Thất ngôn Tứ tuyệt và là Thi Thiên Tử của đương thời, cùng với Thi Tiên Lý Bạch, Thi Phật Vương Duy, Cao Thích, Sầm Tham và Vương Chi Hoán giao tình rất hậu. Những bài thơ tả cảnh ghi lại các phong tục dân gian như bài thơ nầy rất hiếm thấy trong thi phẩm của ông, nên được mọi người rất trân quí.
 
* DIỄN NÔM:

                          

Mùng Chín Đăng Cao                   

Núi xanh vây phủ lấy hoàng châu,                  

Trời tạnh Trùng Dương lên bắc lâu.                  

Đình cúc sau mưa vàng sắc mượt,                  

Ngự lê sương nhuốm ửng màu thu.                  

Thù du cài lẫn hoa trường thọ,                  

 Phỉ thúy vắt chung tóc gợi sầu.                   

Chả trách Đào Tiềm say dưới giậu,                   

Bao lần được thấy nét phong lưu?!

 
Lục bát:
                   

Núi xanh cao thấp bốn phương,              

Hoàng thành trời tạnh Trùng Dương lên lầu.

Sau mưa luống cúc tươi màu,              

Nhuốm sương lê cũng đỏ au trong vườn.                   

Thù du cài tóc thọ trường,              

Lắc lư phỉ thúy vấn vương mối sầu.                   

Đào Tiềm say khướt vì đâu              

Trong đời há dễ qua cầu phong lưu?!                                                                Đỗ Chiêu Đức diễn Nôm

 
        Hẹn bài viết tới !
                                                                                      杜紹德
                                                                                 Đỗ Chiêu Đức