VẦN QUẨN TRONG TRUYỆN KIỀU – Phạm Đức Nhì

                 

                                 Nhà bình thơ Phạm Đức Nhì

Đọc kỹ Truyện Kiều vài lần tôi ghi nhận được 121 đoạn vần quẩn. Đoạn ngắn nhất 7 câu, đoạn dài nhất 15 câu. Tổng Cộng 937 câu.

Vậy vần quẩn là gì?

Mở Đầu Bằng Một Đoạn Kiều Có Vần Quẩn

Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào

Lựa chi những bậc tiêu tao

Dột lòng mình cũng nao nao lòng người

Rằng: Quen mất nết đi rồi

Tẻ vui thôi cũng tính trời biết sao!

Lời vàng vâng lĩnh ý cao,

Họa dần dần bớt chút nào được không!   

                                (Câu 490 đến 496) 

Chuỗi vần “nào tao nao” mới chuyển qua “người rồi trời” đã quay lại “sao cao nào”, nghĩa là mới “đi dăm phút đã về chốn cũ”. “Dăm phút” ở đây là khoảng cách một cặp lục bát. Âm vang của vần loãng đi ít nhiều sau khoảng cách đó nên, khác với vần ngang câu bát, 4 cặp vần quẩn (6 chữ) phải toàn là chính vận mới tạo được cảm giác nhàm chán vần tương đối rõ nét.

Nhưng không phải lúc nào 6 chữ tạo vần quẩn cũng ăn vần chính vận. Sự thay đổi từ 6 chữ đó, cộng với một số chi tiết khác, làm độ nhàm chán của đoạn vần quẩn thay đổi. Tùy độ nhàm chán, tôi chia vần quẩn làm 5 loại: Nhàm chán rõ rệt, mấp mé nhàm chán rõ rệt, nghiêng về phía nhàm chán, nằm trên đường biên và không nhàm chán.

Trước khi đi vào chi tết của từng loại vần quẩn tôi xin đưa vào 8 cái links dẫn đến những tư liệu về Vần Quẩn Trong Truyện Kiều để độc giả khỏi mất công đọc cả văn bản 3254 câu để lục tìm.

1/ 121 Đoạn Vần Quẩn Trong Truyện Kiều Theo Thứ Tự

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/121-oan-van-quan-trong-truyen-kieu-theo_3.html

2/ 121 Đoạn Vần Quẩn Trong Truyện Kiều Đã Phân Loại

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/121-oan-van-quan-trong-truyen-kieu-phan.html

3/ 16 Đoạn Vần Quẩn Nhàm Chán Rõ Rệt

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/van-quan-nham-chan-ro-ret.html

4/ 20 Đoạn Vần Quẩn “Mấp Mé” Nhàm Chán Rõ Rệt

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/van-quan-map-me-nham-chan-ro-ret.html

5/ 22 Đoạn Vần Quẩn Nghiêng Về Phía Nhàm Chán

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/van-quan-nghieng-ve-phia-nham-chan.html

6/ 58 Đoạn Vần Quẩn Tạo Cảm Giác Nhàm Chán (Tổng số 3 loại vần quẩn nhàm chán).

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/van-quan-tao-cam-giac-nham-chan-van.html

7/ 29 Đoạn Vần Quẩn Nằm Trên Đường Biên

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/van-quan-nam-tren-uong-bien.html

8/ 33 Đoạn Vần Quẩn Không Gây Hội Chứng Nhàm Chán Vần

http://phamnhibinhtho.blogspot.com/2020/10/van-quan-nhung-khong-nham-chan.html

Ngoài ra còn có một đoạn tác giả vướng vào vần quẩn để làm nổi bật một thủ pháp nghệ thuật. Vì chỉ có một đoạn nên xin được đưa lên đầu để khỏi bị lạc.

Thủ Pháp Nghệ Thuật Vô Hiệu Hóa Hội Chứng Nhàm Chán Vần

Trong Truyện Kiều có một đoạn vần quẩn đáng chú ý:

Bước  vào, vừa rắp thị hùng ra tay

Nàng rằng: Trời nhé có hay!

Quyến anh, rủ yến, sự này tại ai?

Đem người dẩy xuống giếng khơi

Nói rồi, rồi lại ăn lời được ngay!

Còn tiên Tích Việt ở tay

Rõ ràng mặt ấy, mặt này chứ ai?

Lời ngay, đông mặt trong ngoài

Kẻ chê bất nghĩa, người cười vô lương!

                                 (Câu 1178-1186)

Trong đoạn này 3 câu bát có vần ngang kết hợp với 3 lần vần quẩn tạo nên 4 chuỗi liên tiếp 12 chữ  “cùng vần”; vì thế hội chứng nhàm chán vần rất nặng. Nhờ thủ pháp nghệ thuật – làm nổi bật cảnh Thúy Kiều vạch mặt và sỉ vả Sở Khanh – nên hội chứng nhàm chán vần đã được “trung hòa”.

Nhàm Chán Vần Rõ Rệt

Điều kiện cần là cả 6 chữ tạo vần quẩn đều ăn vần chính vận. Cũng có truờng hợp ngoại lệ (nhưng rất hiếm) nếu có một số chi tiết khác xuất hiện. (Mời xem giải thích ở thí dụ số 4).

Trong số 121 đoạn vần quẩn, theo tôi, 16 đoạn có hội chứng nhàm chán vần rõ rệt. Sau đây là vài thí dụ:

1/

        Còn chen vào chốn bụi hồng làm chi!

        Dở dang nào có hay gì,

        Đã tu tu trót quá thì thì thôi!

        Trùng sinh ân nặng bể trời,

        Lòng nào nỡ dứt nghĩa người ra đi?

        Ông rằng: Bỉ thử nhất thì,

        Tu hành thì cũng phải khi tòng quyền   

                                       (Câu 3046-3052)

Ngoài 6 chữ ở vị trí gieo vần (chi gì thì đi thì khi) – toàn là chính vận - còn thêm 2 chữ thì (màu xanh) đi lang thang nhưng âm vang cũng “dính líu” làm độ ngọt của vần tăng lên.

2/

Tưởng nàng nên lại thấy nàng về đây

Những là phiền muộn đêm ngày

Xuân thu biết đã đổi thay mấy lần?

Chế khoa gặp hội trường văn

Vương, Kim cùng chiếm bảng xuân một ngày

Cửa trời rộng mở đường mây

Hoa chào ngõ hạnh hương bay dặm phần

Chàng Vương nhớ đến xa gần

Sang nhà Chung lão tạ ân chu tuyền

Tình xưa ân trả nghĩa đền

Gia thân lại mới kết duyên Châu Trần

Chàng từ nhẹ bước thanh vân

Nỗi nàng càng nghĩ xa gần càng thương   

                                     (Câu 2856-2868)

Chỉ cần 7 câu dưới là độ ngọt của vần đã đủ chán. Thêm 5 câu kế (phía trên) – dù có chữ “xuân” là thông vận gần - âm điệu ầu ơ cũng gia tăng. Rồi còn âm vang của chuỗi vần “đây ngày thay ngày mây bay” khiến hội chứng nhàm chán vần càng thêm trầm trọng.

3/

Khéo vô duyên ấy là mình với ta.

Đã không duyên trước chăng mà

Thì chi chút ước gọi là duyên sau

Sắm xanh nếp tử xe châu,

Vùi nông một nấm mặc dầu cỏ hoa

Trải bao thỏ lặn ác tà

Ấy mồ vô chủ, ai mà viếng thăm!

Lòng đâu sẵn mối thương tâm

Thoắt nghe Kiều đã đầm đầm châu sa

Đau đớn thay phận đàn bà!

Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung

Phũ phàng chi bấy hoá công

Ngày xanh mòn mỏi má hồng phôi pha

Sống làm vợ khắp người ta

Khéo thay thác xuống làm ma không chồng.  

                                                (Câu 74-88)

Mặc dầu có chữ “hoa” ở câu thứ 5 là “thông vận gần” với vần “a”, nhưng vì lực lượng tạo vần quá đông - quẩn đi, quẩn lại đến 3 lần, mà lại toàn là chính vận - nên hội chứng nhàm chán vần vẫn rất nặng.

4/

Nghiến răng bẻ một chữ đồng làm hai.

Thẹn mình đá nát vàng phai

Trăm thân dễ chuộc một lời được sao?

Nàng rằng: Chiếc bách sóng đào

Nổi chìm cũng mặc lúc nào rủi may

Chút thân quằn quại vũng lầy

Sống thừa còn tưởng đến rày nữa sao?

Cũng liều một giọt mưa rào

Mà cho thiên hạ trông vào cũng hay

Xót vì cầm đã bén dây

Chẳng trăm năm cũng một ngày duyên ta   

                                     (Câu 1954-1964)

Chỉ cần một lần vần quẩn với 6 chữ “sao đào nào sao rào vào” cũng đủ tạo hội chứng nhàm chán vần. Thêm hai lần quẩn với 9 chữ “ai phai lời may lầy rày hay dây ngày” càng làm cảm giác chán ngán sâu đậm thêm.

Giả sử có chữ vần “au” nào đó thay vào một trong 6 chữ vần “ao”, đoạn thơ vẫn được coi là có hội chứng nhàm chán vần rõ rệt. Lý do: Có âm vang của 3 chuỗi vần (9 chữ) hỗ trợ.

Dưới đây là 16 đoạn vần quẩn đã tạo cảm giác nhàm chán vần rõ rệt:

Câu 74-78, 286-296, 490-496, 1108-1114, 1686-1692, 1696-1710, 1954-1964, 2104-2110, 2430-2436, 2488-2498, 2570-2580, 2856-2868, 2950-2956, 2974-2982, 3046-3052, 3064-3070.

Độc giả có thể đọc - mà không phải lục tìm trong văn bản Truyện Kiều – theo link số 3 ở trên.

Mấp Mé “Nhàm Chán Rõ Rệt”

Nếu thay vì 6 chữ tạo vần quẩn đều là chính vận (như ở trên), đoạn thơ chỉ có 5 chữ - chữ còn lại là thông vận gần hoặc thông vận – thi nó được xếp vào loại “mấp mé nhàm chán rõ rệt”.

Thí dụ:

1/

Một nhà huyên với một Kiều ở trong

Nhìn càng lã chã giọt hồng

Rỉ tai nàng mới giải lòng thấp cao

Hổ sinh ra phận thơ đào

Công cha nghĩa mẹ kiếp nào trả xong?

Lỡ làng nước đục bụi trong

Trăm năm để một tấm lòng từ đây                             

                        (Câu 874 đến 880)

Chữ “hồng” là thông vận gần với vần “ong” nên độ chán ngán của đoạn thơ cũng không xa mức “rõ rệt” bao nhiêu. Vì thế, theo tôi, nó cũng đủ ngọt để được xếp vào loại “mấp mé nhàm chán vần rõ rệt”.

2/

Ngụ tình tay thảo một thiên luật Đường

Nàng rằng: Vâng biết lòng chàng

Lời lời châu ngọc hàng hàng gấm thêu.

Hay hèn lẽ cũng nối điêu

Nỗi quê nghĩ một hai điều ngang ngang

Lòng còn gửi áng mây vàng

Họa vần xin hãy chịu chàng hôm nay                                         

                               (Câu 1314-1320)

Mặc dù chữ “đường” là thông vận (không phải thông vận gần), 5 chữ chính vận (ang) cũng tạm đủ, lại thêm 2 chữ “hàng ngang” (ở ngoài vị trí gieo vần) cũng xía vào đóng góp chút âm vang nên đoạn thơ càng dễ dàng bước vào hàng “mấp mé”.

3/

Để ai trăng tủi hoa sầu vì ai

Phủ đường nghe thoảng vào tai

Động lòng lại gạn đến lời riêng tây

Sụt sùi chàng mới thưa ngay

Đầu đuôi kể lại sự ngày cầu thân

Nàng đà tính hết xa gần

Từ xưa nàng đã biết thân có rày

Tại tôi hứng lấy một tay

Để nàng cho đến nỗi này vì tôi                                               

                     (Câu 1436-1444)

Chuỗi 5 chữ vần “ay” đã tạm đủ, lại thêm 4 chữ thông vận ở trên (ai tai lời tây) giúp đoạn thơ ung dung trụ ở hàng “mấp mé”

Theo ghi nhận của tôi thì trong số 121 đoạn vần quẩn của Truyện Kiều có 20 đoạn “Mấp Mé Nhàm Chán Vần Rõ Rệt”:

460-466, 546-552, 830-836, 840-846, 874-880, 1304-1310, 1314-1320, 1436-1444, 1606-1612, 1792-1798, 1802-1808, 1920-1926, 2078-2084, 2292-2298, 2482-2488, 2522-2528, 2624-2630, 2684-2694, 2874-2880, 3082-3088.

Độc giả có thể đọc cả 20 đoạn theo link số 4 ở trên.

Nghiêng Về Phía Nhàm Chán.

Nếu độ ngọt của vần ít hơn loại “mấp mé nhàm chán vần” chút ít – nghĩa là phải có ít nhất 4 chữ chính vận và một hoặc vài chi tiết khác hỗ trợ - đoạn thơ sẽ được xếp vào loại “Nghiêng Về Phía Nhàm Chán”.

Xin mời đọc 2 thí dụ sau đây:

1/

Nói điều ràng buộc thì tay cũng già

Từ nghe vườn mới thêm hoa

Miệng người đã lắm tin nhà thì không

Lửa tâm càng dập càng nồng

Trách người đen bạc ra lòng trăng hoa

Ví bằng thú thật cùng ta

Cũng dung kẻ dưới mới là lượng trên  

                                (Câu 1534-1540)

Chỉ có 4 chữ chính vận (già nhà ta là) lại có đóng góp của 2 chữ “hoa” là thông vận gần, có âm vang không khác vần “a” bao nhiêu, nên tôi xếp đoạn thơ vào loại “nghiêng về phía nhàm chán”

2/

Ra vào một mực nói cười như không

Đêm ngày lòng những dặn lòng

Sinh đà về đến lầu hồng xuống yên

Lời tan hợp nỗi hàn huyên

Chữ tình càng mặn chữ duyên càng nồng

Tẩy trần vui chén thong dong

Nỗi lòng ai ở trong lòng mà ra   

                                     (Câu 1566-1572)

Có 3 chữ vần “ong” (lòng dong lòng) và 3 chữ vần “ông” (không hồng nồng) âm vang không được gần nhau như “a” với “oa” nhưng nhờ có 3 chữ vần “ong” (lòng thong lòng) đi lang thang cũng đóng góp đáng kể cho âm vang của của vần “ong” nên tôi có thể mạnh dạn xếp đoạn thơ vào loại “nghiêng về phía nhàm chán”

Theo cách nhìn nhận của tôi, trong Truyện Kiều có 22 đoạn vần quẩn thuộc loại “nghiêng về phía nhàm chán”:

 450- 456, 466- 472, 710-716, 758-766, 792-798, 964-970, 1256-1268, 1268-1274, 1352-1362, 1378-1384, 1534-1540, 1566-1572, 1580-1594, 1884-1890, 1938-1944, 2042-2052, 2052-2058, 2212-2218, 2630-2636, 2648-2654, 2982-2988.

Độc giả có thể đọc 22 đoạn này theo link số 5.

Cả 3 loại vần quẩn trên đây (độ ngọt cao thấp khác nhau) đều ít nhiều cho độc giả cảm giác nhàm chán. Tôi xếp chúng vào chung một khu có tựa “58 Đoạn Vần Quẩn Tạo Cảm Giác Nhàm Chán” để độc giả dễ dàng tham khảo theo link số 6.

Nằm Trên Đường Biên

Có một số đoạn vần quẩn mà độ ngọt nhiều hơn sự cần thiết chút ít (để làm trơn dòng chảy của ý tứ) nhưng chưa đủ để xếp vào loại “nghiêng về phía nhàm chán” và cũng không thể xếp vào loại “không có hội chứng nhàm chán vần”. Nó là những đoạn vần quẩn “nằm trên đường biên”.

Sau đây là 2 thí dụ:

1/

Ơn lòng quân tử sá gì của rơi.

Chiếc thoa nào của mấy mươi

Mà lòng trọng nghĩa khinh tài xiết bao!

Sinh rằng: Lân lý ra vào

Gần đây nào phải người nào xa xôi.

Được rày nhờ chút thơm rơi

Kể đà thiểu não lòng người bấy nay!                      

                                 (Câu 308-314)

Đoạn thơ có 5 chữ “mươi người rơi rơi xôi” ăn vần thông vận, có âm vang không được gần gũi lắm (chữ “tài” xa quá), may nhờ chữ “người” ở vị trí không gieo vần “ké” vào làm độ ngọt của đoạn thơ gia tăng chút xíu để được nằm trên đường biên giữa một bên có nhàm chán vần (3 hạng bậc) và bên kia không có.                           

2/

Còn vầng trăng bạc còn lời nguyền xưa

Quả mai ba bảy đương vừa

Đào non sớm liệu xe tơ kịp thì

Dứt lời nàng vội gạt đi

Sự muôn năm cũ kể chi bây giờ?

Một lời tuy có ước xưa

Xét mình dãi gió dầu mưa đã nhiều                   

                            (Câu 3074-3080)

Bốn chữ vần “ưa” (xưa vừa xưa mưa) bị chia cách nhưng kết hợp với hai chữ “tơ giờ”, cũng có ít nhiều độ ngọt để có thể được xếp vào loại “nằm trên đường biên”

Và đây là 29 đoạn vần quẩn nằm trên đường biên:

54-60, 308-314, 348-354, 394-400, 530-536, 610-616, 766-780, 906-914, 1034-1040, 1040-1046, 1118-1126, 1224-1230, 1460-1466, 1480-1486, 1514-1520, 1554-1560, 1664-1670, 1810-1816, 1836-1842, 2384-2390, 2422-2428, 2466-2472, 2512- 2518, 2612-2618, 2762-2768, 2856- 2862, 2992-2998, 3036-3042, 3074-3080.

Độc giả có thể đọc 29 đoạn “nằm trên đường biên” này ở link số 6.

Vần Quẩn Nhưng Không Tạo Hội Chứng Nhàm Chán Vần:

 Nếu những đoạn vần quẩn mà 6 chữ “quẩn” là thông vận (hoặc thông vận xa) với nhau (theo thứ hạng chính vận, thông vận gần, thông vận, thông vận xa, cưỡng vận và lạc vận) thì chúng thuờng không có hội chứng nhàm chán vần.

Nếu có 2 hoặc 3 chữ ăn vần chính vận với nhau thì chúng cũng bị ngăn cách bởi những chữ thông vận hoặc thông vận xa. Có trường hợp có 3 chữ ăn vần chính vận ở cùng một chuỗi nhưng ở chuỗi khác cả 3 chữ đều là thông vận hoặc thông vận xa với 3 chữ kia - nhiều khi một chữ còn là thông vận với hai chữ còn lại của cùng một chuỗi – nên âm vang kết hợp không đủ độ ngọt để tạo sự nhàm chán dù rất ít.

Thí dụ:

1/

Gia đồng vào gởi thư nhà mới sang

Đem tin thúc phụ từ đường

Bơ vơ lữ thấn tha hương đề huề

Liêu Dương cách trở sơn khê

Xuân đường kíp gọi sinh về hộ tang

Mảng tin xiết nỗi kinh hoàng

Băng mình lẻn trước đài trang tự tình         

                                    (Câu 530-536)

Âm vang chính của đoạn thơ là 3 chữ vần “ang” nhưng “mỗi chữ một phương” nên rời rạc.  

2/

Thiệt đây mà có ích gì đến ai?

Chút chi gắn bó một hai

Cho đành rồi sẽ liệu bài mối manh

Khuôn thiêng dù phụ tấc thành

Cũng liều bỏ quá xuân xanh một đời

Lượng xuân dù quyết hẹp hòi

Công đeo đuổi chẳng thiệt thòi lắm ru!                

                                    (Câu 340- 346)

Chuỗi vần đầu tiên là 3 chữ chính vận (ai hai bài) nhưng chuỗi vần sau lại “lạc quẻ” (đời hòi thòi), đọc lên rất “trơn”, không có chút gì nhàm chán.

Trong Truyện Kiều có 33 đoạn vần quẩn loại này:

30-36, 340-346, 502-508, 566-572, 670-676, 718-724, 806-812, 952-958, 996-1002, 1078-1088, 1126-1132, 1192-1198, 1212-1218,  1344-1350, 1368-1374, 1678-1684, 1714-1722, 1776-1782, 1872-1878, 2004-2010, 2136-2142, 2142-2148, 2162-2172, 2172-2178, 2240-2246, 2274-2280, 2306-2312, 2352-2358,  2414-2420, 2444-2450, 2500-2506, 2846-2852, 3030-3036.

Độc giả có thể đọc tại link số 8.

Vài Lời Phân Bua

Như đã trình bày ở trên, chỗ dựa chính để phân định 5 loại vần quẩn là số lượng những “chữ quẩn” ăn vần chính vận với nhau trong đoạn thơ. Nhưng còn nhiều chi tiết khác nữa.

     a/ Chúng nằm liền nhau hay bị phân cách?

     b/ Chúng nằm chung một chuỗi hay chữ ở chuỗi này, chữ ở chuỗi kia?

     c/ Những chữ ngăn cách chúng là thông vận gần, thông vận, thông vận xa hay cưỡng vận? Âm vang của chúng gần gũi hay xa cách tới mức nào đối với nhóm chữ ăn vần chính vận? (Nhiều chữ Việt có “độ thân cận” của âm vang giữa 3 loại thông vận và chính vận rất khác nhau).

     d/ Có những chữ không nằm ở vị trí gieo vần nhưng ăn vần chính vận (hoặc âm vang gần gũi) với nhóm chữ chính vận trong 6 “chữ quẩn” cũng có thể làm cán cân “nghiêng” trong việc phân định các loại vần quẩn.

     e/ Không thể chỉ dựa vào mặt chữ mà phải đọc lên để nghe âm vang.

Trong bài viết, giữa một bên là 58 Đoạn Vần Quẩn Tạo Cảm Giác Nhàm Chán (gồm 3 hạng bậc) và bên kia là 33 Đoạn Vần Quẩn Không Gây Hội Chứng Nhàm Chán Vần có 29 Đoạn Vần Quẩn Nằm Trên Đường Biên làm trái đệm. Nhưng không phải vì thế mà có thể nói chắc rằng đoạn vần quẩn nào cũng nằm đúng vị trí của nó. Sự sai sót thế nào cũng có.

Tóm lại, việc phân định các loại vần quẩn trong thơ lục bát nói chung, và Truyện Kiều nói riêng, không phải đơn giản – và do đó - khó tránh được tính chủ quan của người làm công việc phân định. Nhưng đó là thứ chủ quan dựa trên logic chứ không phải quyết định hoàn toàn cảm tính.

Kết Luận

Lục bát là thể thơ rất nhiều vần mà lại toàn là vần bằng, gieo cùng một vị trí trên mỗi câu thơ nên âm điệu du dương nhưng đều đặn, tẻ nhạt. Đọc khoảng 20 câu mà nếu tình tiết của tứ thơ không hấp dẫn là đã ầu ơ, chán ngán. Truyện Kiều có 3254 câu trong đó 121 đoạn, 937 câu thuộc hàng ngũ vần quẩn. Trong số đó 58 đoạn 499 câu đã tạo cảm giác nhàm chán vần.

Lấy cách nhìn nhận thơ ca đương đại để đánh giá một tác phẩm đã sống trong lòng dân tộc từ mấy trăm năm thì quả có hơi bất công. Tuy nhiên, việc “không khéo” để đám vần quẩn ngang nhiên quậy phá một vườn hoa ngôn ngữ tươi đẹp như Truyện Kiều thì theo tôi, chủ nhân của nó cũng có phần đáng trách.

 

Phạm Đức Nhì

nhidpham@gmail.com

phamnhibinhtho.blogspot.com