VỀ ĐỊA DANH MƯỜNG MÁN HAY MƯƠNG MÁN (BÌNH THUẬN) - Phan Chính

VỀ ĐỊA DANH MƯỜNG MÁN HAY MƯƠNG MÁN

                                                                         Phan Chính

Đó là tên con sông lớn chảy giữa lòng thành phố Phan Thiết với biết bao trang văn, câu thơ, khúc nhạc ngợi ca bất tuyệt thấm đẫm lòng người. Thế nhưng chỉ với một tên gọi Mương Mán/ Mường Mán thôi mà vẫn còn lắm điều chưa hẳn ai cũng dễ dàng chấp nhận. 

Sông Mương Mán/ Mường Mán xuất phát từ thượng nguồn Núi Ông (Tánh Linh) dài 65 km, đến đoạn qua trung tâm thành phố Phan Thiết hợp lưu với dòng sông Cái chảy từ Hàm Minh, Hàm Cường nhập vào, có tên sông Cà Ty. Về tên gọi hiện nay có nhiều văn bản hành chính của các ngành, kể cả sách Địa chí tỉnh Bình Thuận - 2006 vẫn chưa cùng cách gọi về địa danh Mương Mán hay Mường Mán. Ở giới hạn bài viết này, xin được giới thiệu một số cơ sở để liên hệ nhằm định hình một cách tương đối về địa danh Mường Mán/ Mương Mán. Sách Đại Nam nhất thống chí (ĐNNTC), biên soạn dưới thời nhà Nguyễn, gọi con sông này là sông Phan Thiết, viết: “…có một chi từ núi Đài chảy xuống đông 13 dặm và một chi từ động Mán chảy xuống đông nam 11 dặm đến thôn Phú Hội, lại chuyển qua phía nam chảy 9 dặm đến xã Phú Tài, rồi 2 chi hiệp lại chảy 27 dặm nữa đến thôn Đức Thắng. Lại có một chi nữa từ Bình Tân chảy xuống đông nam 6 dặm đến phía tây cầu Minh Lâm thì nhập lại, rồi hiệp lưu chảy độ 3 dặm đến cầu Đức Thắng” và trổ ra biển.

Như vậy địa danh Mường Mán xuất hiện rộng rãi từ khi xây dựng đường xe lửa đoạn qua Bình Thuận (ngày 15.1.1910) và có tên ga Mường Mán (1). Tư liệu Monographie de la Provine de BinhThuan (Địa chí tỉnh Bình Thuận - năm 1935), trên bản đồ giao thông có ghi ga Mường Mán và sông Cà Ty. Trong tác phẩm thơ văn của Nguyễn Thông khi ở Bình Thuận (khoảng 1880 - lập Ngọa Du Sào) lấy địa danh Phan Thiết nói đến dòng sông này là Phan giang. Gần nhất, trên bản đồ Việt Nam do Nha địa dư quốc gia Việt Nam (thời VNCH) thiết lập năm 1956 và hiệu chính xuất bản năm 1966 cũng ghi tên sông Mường Mán.

                                    Ga Mường Mán

                              Đường vào ga Mường Mán

Như vậy con sông này với người Kinh gọi là sông Mường Mán nhưng phần hạ nguồn từ làng Phú Hội chảy ra biển người Chăm gọi là sông Cà Ty (Kati) theo âm ngữ của người Chăm bản địa và trở thành tên sông Cà Ty. Hầu như các địa danh trên đất Bình Thuận do người bản địa ban đầu là người Chăm đặt tên và sau đó người Việt đọc trại hoặc gắn với từ Hán Việt để gọi và ghi chép trên các văn bản hành chính. Liên hệ với địa danh Phan Thiết chỉ có từ khoảng cuối thế kỷ XIX nhưng trước đó với người Chăm gọi là Hamu Lithit (ruộng gần biển) nhưng sau người Việt đọc trại từ Mang/ Phan (trong Mang Lang, Mang Lý…) kết hợp với Thiết (Thit) thành Phan Thiết từ kết hợp chữ Phan (từ Mang Lang, Mang Lý, Mang Thit) và có Tam Phan.  Tìm hiểu qua nhà nghiên cứu văn hóa Chăm Kinh Duy Trịnh (Tuy Phong), với tên sông Cà Ty (Kati) được coi đây là âm ngữ Chăm, có 2 âm tiết. Nếu không có từ sông (tiếng người miền núi K’rông, người Chăm Kraung hay Krôn) thì riêng chữ Kati có nghĩa là cân bằng và rộng hơn là dòng sông hiền hòa bởi chảy qua khu vực bình địa nên lưu lượng nước sông không chảy xiết. Cho nên đoạn sông này luôn có hai dòng nước từ nguồn đổ xuống (ngọt) pha trộn với nước thủy triều (mặn) dâng lên tạo thành làn nước lợ cũng là phù hợp với ngữ nghĩa Kati và người Việt đọc trại thành Cà Ty. Không riêng gì dòng sông Mường Mán có tên thứ hai là sông Cà Ty mà ở nhiều nơi như Ninh Thuận dòng Sông Pha (Krong Pinh) còn có tên sông Dinh, sông Cái; ở La Gi có sông Dinh nhưng hạ lưu là sông La Di/ La Gi… Trong đó, với đoạn sông từ Phú Hội chảy ra cửa biển Cồn Chà khoảng 7 km vẫn mang tên sông Cà Ty. Tại cửa sông, năm Giáp Dần 1794 có chiếc cầu gỗ đầu tiên tên cầu Thắng Kiều, dài 41 trượng (làng Đức Thắng).

Nghiên cứu địa danh là một khoa học, vấn đề liên hệ thì đây là nhóm địa danh cư dân địa phương trên cơ sở ngữ âm tiếng dân tộc Chăm. Bởi Mương Mán/ Mường Mán nằm giáp địa bàn cư dân Chăm lâu đời của vùng đất Hàm Thuận và coi đây là một bộ phận người Chăm sinh sống. Cạnh đó còn có một nhóm người miền núi K’ho từ thổ phủ Di Linh, Gia Bắc dạt xuống đây quần tụ nhưng gặp vùng đất khô kiệt nên khó hình thành làng, ấp… Ngày 15.1.1910 Toàn quyền Đông Dương cho khai thác tuyến đường sắt đoạn Giá Rai- Mường Mán (ghi là Mường) dài 77 km (tại km176, tính từ Sài Gòn) và đường rẽ xuống Phan Thiết 12 km (1). Tại đây có nhà ga Mường Mán tiếp nối hai đầu với ga Ma Lâm và ga Sông Phan, ga Suối Kiết thì dân cư mới phát triển. Địa danh Mường Mán do người Kinh gọi đối với cộng đồng người dân tộc thiểu số ở đây. Nhìn lại bối cảnh xã hội thời phong kiến, có phần nào ở người Kinh mang nặng tính phân biệt nên gọi chung người miền núi (dân tộc thiểu số) là Thượng, Mọi và người Chăm trong lịch sử từng gọi là Chiêm, Hời, Mán, Thổ, Mường, Chàm… Có thể rõ hơn qua nhận định của E.Castagnol trong “Tỉnh thành xưa Việt Nam” (2) cho rằng: “Mường tiếng An Nam có nghĩa là xứ, vùng. Suy rộng, từ Mường được dùng để chỉ các bộ tộc ở miền núi khác với người ở đồng bằng”. Điều này thấy được qua cách viết trong phần “Kiến trí duyên cách” (sách ĐNNTC, tập 12- Bình Thuận) nói về cư dân huyện Hòa Đa, Tuy Phong… mà người Chăm vốn là dân bản địa nhưng vẫn gọi đó là Thổ, Mán. Tổ chức hành chính “Huyện thổ Hòa Đa” có 8 tổng Mán đều do các lại - lệ người Thổ quản lý. Trong phần Phong tục, sách ghi: “…tuy là dân Mường, Mán mà vẫn còn có phong tục trung tín vậy”, khi nói về tiết lễ, tang tế theo Chiêm tục. Nếu theo cách hiểu bây giờ dân tộc Mán (gốc dân thời nhà Thanh chạy sang) và dân tộc Mường (Mol, Mon…) chỉ có ở miền núi phía Bắc hoặc các tỉnh Hòa Bình, Phú Thọ, Lào Cai, Thanh Hóa… Nhưng với những hạn chế của nhà chép sử ngày xưa đã gọi chung là Mường, Mán để phân biệt với người Kinh. Câu ca dao xưa “Tiếc cho cây quế giữa rừng/ Để cho thằng Mán thằng Mường nó leo”, ám chỉ về cuộc hôn nhân của vua Chiêm Chế Mân với công chúa Huyền Trân để đổi lấy 2 châu Ô, Lý có thể lý giải được vì sao người Kinh vẫn gọi người Chăm là Mường, là Mán… Như vậy, mặc dù cư dân bản địa là người Chăm nhưng vẫn gọi là Mường, Mán và dòng sông chảy ngang qua địa bàn này trở thành địa danh như thường thấy. Rất nhiều áng văn, thơ ca tuyệt tác từng xuất hiện khi viết về dòng sông Cà Ty thơ mộng ở Phan Thiết đều gọi đến “Mường giang” dễ liên tưởng đến một không gian huyền ảo, mộng mơ. Suy cho cùng, cách gọi về một cộng đồng cư dân thế nào cũng không làm thay đổi giá trị, phẩm chất và truyền thống văn hóa của họ. Qua đó trong nghiên cứu cũng cần khẳng định là Mường chớ không phải tránh né (sợ cho là miệt thị) để cho là Mương, không mấy hợp lý. Với một vấn đề liên quan đến tình cảm, nhận thức của con người, thì việc nêu ra những bất cập về địa danh Mương hay Mường Mán, chắc chắn sẽ đón nhận được nhiều ý kiến khác nhau và đó là điều cần thiết.   

                                                                                      Phan Chính

(1) Việt Nam, những sự kiện lịch sử 1858-1945 (tập 2), trang 207 - Nxb Khoa học Xã hội Hà Nội - 1982.

(2) Do Lê Đình Tuân dịch - Trg 167- Nxb Hồng Đức 2017.