CHÈ TRONG NỖI NHỚ - Nguyên Lạc và Lê Văn Quới

           
                       Đồng tác giả Nguyên Lạc

       CHÈ TRONG NỖI NHỚ

                                                              Nguyên Lạc và Lê Văn Quới

Mỗi tên chè - một nỗi thương

Mỗi tên chè - gợi mùi hương nhớ đời

Cần Thơ thành phố thân yêu của tôi, thành phố của một thời, một thời mộng mơ. Thành phố của những con đường, những ngõ ngách thân quen, những quán cà - phê với những bài ca muôn thuở. Đặc biệt là những quán chè bên lề đường của thời áo trắng môi hồng phượng đỏ. Những chén chè ngọt lịm môi người, ngào ngạt hương yêu.

 Ai mà ở bến Ninh Kiều không nghe tiếng rao chè tha thiết, ngọt ngào, ngân nga kéo dài trầm bổng nửa khuya: "Ai ăn chè bột khoai, đậu xanh, nước dừa, đường cát hô.ô.ô...hôn? ", lời rao gợi nhớ đến bài ca vọng cổ "Gánh chè khuya" của soạn giả Viễn Châu, qua giọng ca ngọt ngào, trầm ấm của "Đệ nhứt danh ca" Út Trà Ôn và "sầu nữ" Út Bạch Lan. Chỉ đoạn ca mở đầu, người nghe cảm thấy tâm hồn bâng khuâng, xao xuyến:

"Nghe tiếng rao/ Trong đêm dài u buồn/ Đêm từng đêm thầm vang bên phố vắng/ Nghe tiếng rao/ Như một lời kêu than cho số kiếp phụ phàng…"

Về chè của Cần Thơ, tôi xin giới thiệu đến các bạn bài viết rất lý thú của thầy Lê Văn Quới, đồng nghiệp và cũng là đàn anh cùng dạy ở Cần Thơ trước 1975.

Trước khi vào bài viết của thầy Quới, tôi xin bàn sơ về hai chữ CHÈ và TRÀ:

CHÈ, TRÀ

1. Chè - Sweet Soup/ Sweet gruel - là món tráng miệng trong ẩm thực Việt Nam và nhiều nước khác. Còn trà - tea - là thức uống nổi tiếng như cà-phê - coffee .

Có lẽ không ở đâu như ở xứ mình, chè rất thông dụng và có sức sống mãnh liệt. Tiếng "chè" đã được nhắc bên tai đứa bé từ lúc nó vừa tròn tháng tuổi. Đó là món "chè ỉ " không thể thiếu trong lễ cúng mừng đầy tháng và thôi nôi cho bé.

Trong ngôn ngữ phía Bắc nước ta, hai từ "chè" và "trà" thường dùng lẫn lộn và trong thực đơn các món chè miền Bắc có một số loại chè rất lạ với miền Nam, chẳng hạn như chè bà cốt, chè con ong, chè hạt lựu, chè hoa cau, chè kho... Ngược lại, một số loại chè có thể xem là món đặc sản, là sự sáng tạo của đồng bào Nam bộ mà miền Bắc xa lạ như chè thưng, chè củ năng trứng cút, chè chuối, chè bà ba, chè táo xọn ...

2. Riêng tại miền Trung, như Quảng Nam thì dân chúng còn phân biệt rõ ràng: Thường nói uống nước chè, gồm chè chín (chè đã sơ chế), chè tươi, chè xanh (hái trên cây vào chưa sơ chế, sấy). Còn uống trà là mua những gói trà hoặc hộp trà về nấu nước sôi để pha trà uống. Chè thì phải nấu chứ không thể chế nước sôi để pha. Còn chè, món tráng miệng trong ẩm thực nấu với đậu, hoặc những loại ngũ cốc khác với đường thì được gọi là chè ngọt.

3. Trích đoạn bài viểt về CHÈ của thầy Lê Văn Quới bên dưới rất hay, nhưng có lẽ thầy quá nghiêm chỉnh chăng? Trong phần bàn về chữ CHÈ, theo tôi còn hơi thiêu thiếu, tôi xin ghi ra thêm cho đầy đủ "bộ tam sên".

Nam bộ quê tôi có vài phương ngữ liên quan đến  "chè"  " rất vui".

Thí dụ như "đi ăn chè" và "cho chó ăn chè"

- Đi ăn chè: Đi tìm "ngọt ngào" ngoài luồng.

- Cho chó ăn chè: Nói tình trạng "mút mùa lệ thủy" hay "mút chỉ cà- tha" rồi bị ói mữa của các "ông thần men". ("..." là phương ngữ "giang hồ" Nam bộ, ghi ra cho vui nhe các bạn)

Thơ rằng:

Khoan khoan ngồi đó chớ đi

Bạn bè tri kỷ mấy khi sum vầy

Bà đâu ta bảo bà này

Hãy ra bờ ruộng lùa bầy vịt non

Ca-ri vịt, tiết canh ngon

Vài chai rượu rắn cho tròn đệ huynh

Uống cho trọn nghĩa trọn tình

"Mút mùa lệ thủy" rồi mình… đứt dây!

                                               (Nguyên Lạc)

Đùa chút cho vui nhe các bạn, có gì bỏ qua.

4. Trong ca dao, có vài bài vui liên hệ đến chè/ trà.

Để tặng các bạn vài nụ cười, tôi xinh trích đoạn ra đây bài ca dao, tân cũng như cổ liên hệ đến vụ hái chè/ trà:

Cô Gái Hái Chè - Chính Bản

Hôm qua em đi hái chè

Gặp thằng phải gió nó đè em ra

Em lạy mà nó chẳng tha

Nó đem đút cái mả cha nó vào

Cô Gái Hái Chè - Phó Bản

Hôm qua lên núi hái chè

Có thằng mất dạy nó đè em ra

Nó đè em chẳng dám la

Em đè lại nó... nó la quá trời

TƯƠNG TƯ TIẾNG RAO CHÈ

Phần trích đoạn sau đây là của GS Lê Văn Quới.

[ ... 1. Cái "hồn chè" sống mãi trong tôi chính là tiếng rao chè. Những năm sống ở Chợ Lớn (khoảng 1958 - 1963), tôi quen tai với tiếng rao chè của người Hoa: "Chí mà phủ... ủ; lục tào xá... á" mà mỗi lần nghe lại không nhịn được cười. Cười vì cái âm cuối cụt lủn, chỉ ủ ủ, á á rồi ngưng, rồi chìm lẫn giữa phố vắng, đường khuya.

Tháng 9/1964, tôi đến Cần Thơ dạy học. Đêm nghỉ ở khách sạn Thế Giới (đường Thủ Khoa Huân) gần bến Ninh Kiều. Nửa đêm, bỗng nghe tiếng rao chè; "Ai ăn chè bột khoai, bún tàu, đậu xanh, nước dừa, đường cát hôôôônnn...? ". Tiếng "hôn" kéo dài ngân nga, như bay như lượn, trôi nổi chơi vơi suốt một cung đường. Tiếng rao tha thiết, ngọt ngào của một cô gái miền Tây. Lần đầu tôi được nghe, sao mà xao xuyến quá! Tiếng rao khiến tôi nghĩ đến bao cảnh đời tần tảo, bao số phận chìm nổi giữa chiến tranh... rồi tôi thao thức cả đêm.

Như thế, đêm đầu hội ngộ Cần Thơ, tôi đã tương tư một tiếng rao chè! "Nhất thanh, nhì sắc..." Tôi hình dung những cô gái miền Tây sông nước, những cô gái Cần Thơ đều có chất giọng ngọt ngào như giọng cô gái rao chè. Và trong sâu thẳm lòng tôi như vút lên câu hát cũ: "Đến đây thì ở lại đây - Bao giờ bén rễ xanh cây hãy về". Và tôi đã gắn bó với quê hương tình yêu này từ ấy đến nay.

2. Những năm 1960, ở Cần Thơ có nhiều quán chè, chốn gặp gỡ lãng mạn của giới học sinh sinh viên và cũng là của tất cả mọi người. Hai nơi bán chè nổi tiếng nhất là những quán đá đậu nhỏ trên đường Ngô Quyền - nơi có hai trường trung học: trường nam Phan Thanh Giản và trường nữ Đoàn Thị Điểm - và quán chè bưởi La San ở đường 30/4 hiện nay. Tôi trở thành khách hàng thường xuyên hai nơi này. Chè ngon là từ cái không khí của quán chè, từ những bâng khuâng ngọt ngào mà sâu thẳm gợi lên từ tiềm thức, từ giọng nói tiếng cười tươi tắn trữ tình của những người trẻ, và như từ lâu lắm trong ký ức bởi một tiếng rào chè...

Một điều thật bất ngờ là từ tờ báo tường của lớp tôi phụ trách, lại xuất hiện mấy câu thơ liên quan đến chè:

Buồn mang mang - ôi nỗi buồn mang mang

Anh hỏi em - cô gái trường Đoàn

Lòng có buồn như kẻ ở trường Phan

Khi tiếng rao chè vừa mới qua ngang?

Những câu thơ không đề tác giả. Và tôi - người thấy giáo trẻ, chợt ngỡ ngàng vì cảm thấy mình hình như chưa hiểu hết học sinh mình. Cái tâm trạng "nghe tiếng rao chè" mà lòng "mang mang" cũng chính là tâm trạng của tôi - của một thời trong quá khứ. Người học trò tôi không biết tên đó rõ ràng là khách đồng điệu của tôi! Từ đó, tôi nảy sinh ý tưởng là tìm tòi bằng mọi cách tất cả những bài thơ của người Cần Thơ viết về chè. Tôi đã tập hợp được hơn 30 bài. Những bài thơ tôi gìn giữ có giá trị như một loại văn học dân gian.

Tôi chia những bài thơ này làm hai loại: 1. Những câu viết riêng cho những cô gái bán chè, tác giả có thể là những khách tình si thuộc nhiều lứa tuổi; 2. Những câu "đặc sản" của giới học sinh, viết chỉ để gởi cho nhau.

Ở loại thứ nhất, xin dẫn mấy đoạn thơ sau:

Người là thi sĩ - làm thơ

Anh là "chè sĩ" - vẩn vơ phố phường

Mỗi tên chè - một tên thương

Mỗi tên chè - gợi mùi hương nhớ đời

Đậu đen, đậu đỏ... thơm môi

Chè thưng, bột bán, phổ tai ngọt mềm.

Nhìn viên xôi nước phát thèm

Ba chìm bảy nổi thân em vẫn tình

Mát lòng một chén đậu xanh

Thắm duyên chè bưởi ai đành quên ai!

Dù đi khắp biển sông dài

Tiếng rao chè! vẫn đêm ngày tương tư!

Ở loại thứ hai, có những câu tiêu biểu:

Cần Thơ có lắm quán chè

Quán ở vỉa hè - quán thật khang trang

Chè bưởi nổi tiếng La San

Con đường đá đậu - trường Đoàn lừng danh

Xôn xao nữ tú nam thanh

Gần xa nô nức, yến oanh hẹn hò!

Đẹp thay cái tuổi học trò

Chén chè mát ngọt để cho tinh nồng.

Cuộc sống ngày một đổi thay. Nếp sinh hoạt đô thị không còn giống ngày xưa. Tiếng rao chè hàng đêm ngày càng thưa vắng! Mai này có thể ở thành phố sẽ không còn bóng dáng những gánh hàng rong. Tôi bồi hồi nghĩ đến tiếng rao chè và ngậm ngùi cho "những người muôn năm cũ"...] [Lê Văn Quới]

LỜI KẾT

Ôi! Cần Thơ thương nhớ. Cần Thơ của những chén chè ngọt lịm thân thương. Cần Thơ của "Một thời ta cố quên".

Xin mượn câu nói sau đây và vài câu thơ để kết thúc bài viết này - chắc nó pha trộn giữa vui và buồn?

- “Không ai tắm hai lần trên một dòng sông” - Heraclitus (triết gia Hy Lạp cổ đại)

- Thời gian - nước chảy qua cầu/ Tiếng rao chè cũ đã vào hư vô

Và:

Cái thời mắt liếc dao cau

Cái thời đưa đón tình nhau Ninh Kiều [*]

Ly chè ngào ngạt hương yêu

Hoài trong tâm tưởng dù chia nghìn trùng

          (Nhớ bến Ninh Kiều - Nguyên Lạc)

Tất cả chỉ còn là kỷ niệm, chỉ còn là dĩ vãng khôn nguôi!

                                                                                         Nguyên Lạc

...............

[*] Thời Đệ nhất Cộng Hoà,  chính quyền Việt Nam Cộng hòa nâm 1957 đã cho lập nơi bến sông Cần Thơ một công viên cây kiểng và bến dạo mát: Ninh Kiều. Kế tiếp là chợ Cần Thơ.