TRẢ LỜI BÌNH LUẬN CỦA ANH NGHIÊM ANH CHU - Phạm Đức Nhì

          
                       Nhà bình thơ Phạm Đức Nhì

      TRẢ LỜI BÌNH LUẬN CỦA ANH NGHIÊM ANH CHU

                                                                               Phạm Đức Nhì

 Bình Luận Của Anh Nghiêm Anh Chu

Trong bài viết Bàn Về Chữ “Buông” Của Trịnh Công Sơn Trong “Để Gió Cuốn Đi” của tôi anh Nghiêm Anh Chu có bình luận như sau:

Nhạc, nhất là nhạc VN, nó cũng như tình yêu. Ta chỉ có thể cảm nhận được mà ko thể lí giải được.

Trên trời có đám mây xanh

Có con ngựa bạch chạy quanh gầm trời

Đôi ta muốn lấy nhau chơi

Cái duyên ko buộc thì trời chẳng xe

Mà cái duyên đã buộc thì trời xe ngay vào...

Quan họ Bắc Ninh hay chèo Bắc Bộ, Lí Nam Trung Bộ là một thứ nước Cam Lồ, một thứ rượu thần tiên mê hoặc say đắm lòng người biết bao thế hệ.

Nhạc Trịnh Công Sơn là một cái gì đó thật khó lí giải. Nó mê hoặc lòng người, nhất là giới trẻ đến kì lạ.

Bài bình của giáo sư Phạm Anh Nhì rất hay, nhưng sẽ gây tự ái cho cả triệu người ngưỡng mộ Trịnh Công Sơn. Thôi thì cứ để gió cuốn đi thôi thầy ạ

Cám ơn anh Nghiêm Anh Chu đã có một bình luận “biết người biết ta” cho bài Bàn Về Chữ “Buông” Của Trịnh Công Sơn Trong “Để Gió Cuốn Đi” của tôi.

Trước hết, xin được cải chính. Tôi chẳng phải giáo sư, giáo xiếc gì cả. Chỉ là người có học chút đỉnh về thơ, về nhạc. Nhưng sau này nghĩ rằng “nhất nghệ tinh, nhất thân vinh” nên đã bỏ nhạc để chỉ chuyên về thơ. Và tôi là Phạm Đức Nhì – không phải Phạm Anh Nhì.

Nhạc Và Sự “Tiêu Hóa” Của Người Thưởng Thức

Đúng như anh Nghiêm Anh Chu nói, nhạc đi thẳng vào tâm hồn, không qua “gạn đục khơi trong” của lý trí. Nhưng đó là loại nhạc không lời.

Ca khúc là một cuộc hôn nhân giữa Nhạc và Lời. Dòng nhạc chảy cuốn lời theo dòng chảy của nó. Người thưởng thức ca khúc nghe nhạc và lời cùng một lúc, nhưng nhạc thì đi thẳng vào tâm hồn, còn lời thì vẫn bị lý trí kiểm soát. Có điều nó chạy nhanh chứ không lững lờ như lời thơ nên lý trí kiểm soát không kịp, đôi khi bị sót. Nếu có những “bất ổn” nho nhỏ ở phần lời thì thường được cho “qua phà”. Người nghe ca khúc thường dễ dãi với những “tiểu tiết” trong lời nhạc.

Tuy nhiên nếu là lỗi nặng, làm cấu trúc của phần lời xộc xệch, cản dòng chảy của cảm xúc thì dễ bị những người tinh ý phát hiện. Dĩ nhiên, khi nghe ca sĩ hát tôi cũng thả hồn vào lời ca tiếng nhạc để “sướng” chung cái sướng của mọi người. Nhưng khi về nhà, ngôi phân tích giá trị nghệ thuật – cái hay cái dở - của bản nhạc tôi bắt buộc phải giở trò “chẻ sợi tóc làm tư”.

“Ca Khúc Và Thơ” Của Nguyễn Hưng Quốc

Nhà phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc trong bài Ca Khúc Và Thơ đã viết:

“Trong bài “Cái chết của một nghệ sĩ”, tôi có viết là tôi không thích nghe nhạc, nhất là ca khúc. Tại sao?”

Và sau khi kể lể một hồi, ông giải thích: 

“Lý do chính, tôi nghĩ, nằm ở chỗ này: Nghe ca khúc, vì dốt về nhạc học, tôi không chú ý nhiều đến khía cạnh âm nhạc, tôi chỉ tập trung nghe lời. Mà lời trong các ca khúc thì theo tôi, thường… dở.”

https://www.voatiengviet.com/a/ca-khuc-va-tho/1593263.html

Có nhiều điều có thể bàn luận về nhận xét trên của nhà phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc. Trong bài viết ngắn này tôi chỉ chú trọng một điểm: Nghe nhạc, không chú ý đến nhạc mà chỉ tập trung nghe lời.

Khi cao hứng, cả lời và nhạc tuôn ra cùng một lúc hoặc khi đặt lời cho “dòng nhạc” nghĩ ra từ trước, nhạc sĩ không cần quan tâm đến tính nhạc vì đã có “dòng nhạc” làm con kênh để lời theo đó mà trôi. Do đó, nếu không chú ý đến khía cạnh âm nhạc mà chỉ tập trung nghe lời thì lời của ca khúc tự nó thường thiếu tính nhạc, thiếu “vị ngọt của thơ”, thiếu thứ “thuốc dẫn” để nối những hình tượng, ý tưởng, tạo dòng chảy cho tứ thơ.

Cũng may là không phải ai cũng nghe nhạc (ca khúc) như ông Nguyễn Hưng Quốc chứ nghe nhạc kiểu đó chẳng sớm thì muộn các nhạc sĩ cũng sẽ đập đàn, bỏ sáng tác để tìm nghề khác.

Anh Nghiêm Anh Chu Thì Khác

Trường hợp của anh Nghiêm Anh Chu thì ngược lại. Có lẽ anh đã thấy được và đem lòng yêu thích cái cao sang, đài các, sự ảo diệu của ca từ trong Để Gió Cuốn Đi nói riêng và của nhạc Trịnh Công Sơn nói chung. Theo tôi, anh cũng “bắt” được phần nào cái sâu sắc, tính nhân bản trong ý tứ của bản nhạc. Có điều anh chưa thấy được cái xộc xệch của thế trận chữ nghĩa. Anh cũng không để ý đến sự hiện diện khá rõ ràng của lý trí trong phần lời của bản nhạc. Đối với những người thưởng thức nhạc bình thường thì như thế cũng là … đủ.

Nhưng khi đã bước vào cuộc tranh luận về cái hay, cái dở, khi đã bàn đến giá trị nghệ thuật của tác phẩm (như bài viết Bàn Về Chữ “Buông” …) thì không thể hời hợt, dễ dãi, “chín bỏ làm mười” như thế được.

Anh Nghiêm Anh Chu cho rằng viết như tôi (Phạm Đức Nhì) thì “rất hay, nhưng sẽ gây tự ái cho cả triệu người ngưỡng mộ Trịnh Công Sơn.”

Tôi không nghĩ như vậy. Khi yêu thì cái gì của người yêu cũng đẹp. Nhưng thưởng thức một tác phẩm nghệ thuật thì không nên như thế.

Đem Bản Nhạc “Chờ Đông” Làm Thí Dụ

Chờ Đông của nhạc sĩ Ngân Giang được sáng tác năm 1969 ở Miền Nam. Đây là bản nhạc được rất nhiều ca sĩ hát trong các chương trình văn nghệ - đặc biệt là đám cưới. Nó không phải là Nhạc Sến nhưng cũng chưa tới mức Cao Sang như một số ca khúc của Phạm Duy, Trịnh Công Sơn, Cung Tiến …

CHỜ ĐÔNG

Em ơi! có phải ngoài trời đang mưa ??

Em ơi! có phải trời đã sang đông ??

Mùa đông giá băng anh đang chờ

Mùa đông ái ân anh đang tìm

Tìm màu áo cưới cho em....

Ô hay, mắt ngọc lại buồn hay sao??

Khi anh đã nguyện một đời yêu em

Dù cho nét son môi phai mờ

Dù cho mắt xanh kia hững hờ

Và dù năm tháng phôi pha.

ĐK:

Ta quen biết nhau ... Khi tàn xuân

Ta yêu thiết tha ... Khi hè sang

Và khi thu đến anh gom ánh sao

Cho đêm đêm kết thành vương miện

Để mùa đông đám cưới đôi mình

Em ơi! xích lại thật gần bên anh..

Cho anh xiết chặt nụ cười xinh xinh

Từ đây những đêm trăng thanh đầy

Mình không lẻ loi không u sầu

Nguyện cầu ta mãi bên nhau

(lyric.tkaraoke.com)

Theo tôi, đây là một ca khúc trên trung bình. Nhạc hay, lời bình dị, nhiều tình cảm, rất có duyên, bố cục lạ mà hợp lý. Và đặc biệt, lời và nhạc hòa quyện với nhau như đôi vợ chồng gắn bó yêu thương.

Hai Lỗi Nặng

Tôi xin bỏ qua một vài “tiểu tiết” để chỉ nói đến 2 lỗi nặng, ảnh hưởng đến dòng cảm xúc của lời ca, tiếng nhạc.

1/ Hai chữ “hững hờ” trong đoạn

Ô hay, mắt ngọc lại buồn hay sao??

Khi anh đã nguyện một đời yêu em

Dù cho nét son môi phai mờ

Dù cho mắt xanh kia hững hờ

Và dù năm tháng phôi pha.

     a/

Khi chồng của TTKh. biết chị vẫn ôm ấp bóng hình của người tình xưa thì với ông, đời sống vợ chồng của hai người đã đi vào ngõ cụt, chỉ tồn tại để giữ thể diện trên mặt lễ giáo, xã hội, còn tình cảm thì coi như đã chết. Ông đã lạnh nhạt đến mức bà phải “bóp tim” trào ra mấy câu thơ:

Từ đó thu rồi thu lại thu,

Lòng tôi còn giá đến bao giờ?

Chồng tôi vẫn biết tôi thương nhớ

Người ấy cho nên vẫn hững hờ!

“Hững hờ” ở đây có nghĩa là tình yêu đã hết.

     b/

Sau đây là tâm sự của một người có gia đình, vợ con đàng hoàng nhưng bà vợ, không biết vì lý do gì, đã không còn tình yêu. Anh ta, giống ông chồng của TTKh. ở chỗ vẫn để cuộc hôn nhân tồn tại nhưng đã đem hai chữ “hững hờ” vào sinh hoạt vợ chồng.

KHI KHÔNG CÒN TÌNH YÊU

Vợ con đàng hoàng

chẳng lẽ cặp kè bồ bịch linh tinh

lỡ đổ bể

người đời chửi “Đồ ngoại tình!”

mang tai tiếng

Mấy chục năm

Là “công dân tốt” trên đất Mỹ

chẳng lẽ bây giờ

vác “đồ nghề” đi kiếm đĩ

vừa sợ cảnh sát vồ

vừa nơm nớp bệnh Si Đa

Cho nên thỉnh thoảng cũng đè ra

Máy mó đâm chọc cho qua

cơn động cỡn.

                       (Dấu Tên)

Nhạc sĩ Ngân Giang đã không lường hết được sức mạnh của hai chữ “hững hờ” nên đã làm hỏng đoạn nhạc.

2/

Hai câu áp chót của đoạn cuối:

“Từ đây những đêm trăng thanh đầy

Mình không lẻ loi không u sầu”

Người ta sẽ hỏi “Thế còn những đêm trăng không đầy hoặc không có trăng thì sao?” Chẳng lẽ vói đôi tình nhân sắp đến ngày cưới mà “từ đây” (từ nay về sau) cả tháng chỉ “không lẻ loi, không u sầu” có hai đêm “trăng thanh đầy”, những đêm còn lại thì mỗi đứa một nơi? Tác giả viết không kín kẽ, không thấy được lỗ hổng to tướng trong câu nhạc của mình.

Uy lực của nhạc rất lớn. Nó có khả năng cuốn lời ca vào thẳng tâm hồn không qua sự kiểm soát (chặt chẽ) của lý trí. Bởi vậy, nó là con dao 2 lưỡi. Người nghe dễ xúc động, đồng cảm với ca sĩ, nhạc sĩ nhưng cũng thường để lọt vào đầu mình những cặn bẩn của văn chương. Ca khúc Chờ Đông được hát ở hải ngoại và trong nước nhiều năm nay nhưng 2 lỗi nặng như trên vẫn bị lờ đi.

Người thưởng thức nhạc nếu không cẩn thận lựa lọc, nghe mỗi bản nhạc lại đưa vào chỗ sâu kín nhất trong tâm hồn mình một vài cộng rác. Lâu ngày sẽ thành một đống rác lớn.

Kết Luận

Để kết luận tôi xin mượn một đoạn văn đã viết từ khá lâu trong một bài bình thơ:

“Một lần tôi tình cờ ngồi gần một bà cụ trong lúc ăn bánh xèo ở chợ An Đông. Bà cụ trải một lá rau xà lách xuống đĩa; trên lá rau nằm chình ình một con sâu to bằng nửa ngón tay út. Tôi chưa kịp phản ứng thì bà cụ đã thản nhiên xé một miếng bánh xèo đặt lên lá rau rồi cuộn lại, chấm nước mắm cắn ăn ngon lành, vừa nhồm nhoàm nhai vừa gật gù ra vẻ khoái trá.

Trên đường về tôi cứ áy náy mãi vì sự thiếu quyết đoán và tính cả nể của mình. Tôi sợ nếu lên tiếng đánh động sự có mặt của con sâu sẽ làm hỏng bữa ăn ngon của bà cụ và…mất lòng chủ quán. Nhưng nếu cứ ngồi yên để mặc bà cụ vừa nhai con sâu vừa khen ngon thì có vẻ …hiểm ác quá. Hơn nữa, việc chỉ cho bà cụ (và mọi người) thấy con sâu sẽ khiến chủ quán cẩn thận hơn trong những lần rửa rau sau đó, và khách ăn hàng, nếu còn quyến luyến, sẽ để ý đến lá rau kỹ hơn trước khi cuốn bánh xèo.”

                                                                      Phạm Đức Nhì

                                                               nhidpham@gmail.com