HOA MAI TRONG THƠ CỔ VN - Trần Ngọc Tính

Nguồn:

http://thovanhoangkim.blogspot.com/2008/02/hoa-mai-trong-th-vit-nam-c-in.html

          

           HOA MAI TRONG THƠ CỔ VN

                                                 Trần Ngọc Tính

Hoa mai trong thơ cổ nước ta và nhiều quốc gia khác ở Á Đông, chính là hoa mai màu trắng. Như giống mai mù u, tên khoa học là Ochrocarpus siamensis thuộc họ Guttiferae (họ măng cụt), hiện còn một cây trong chùa Gò ở Phú Lâm (Sài Gòn). Cây mai này đã khơi nguồn cảm hứng cho nhà thơ Minh Hương Trịnh Hoài Đức (1725-1825) và các cây bút cùng thời viết nên tập “Mộng mai đình”. Cây mai này cũng là biểu tượng của Thi xã Bạch Mai quy tụ nhiều tên tuổi “vang bóng một thời” ở Nam Bộ vào thế kỷ trước : Phan Văn Trị, Tôn Thọ Tường, Trần Thiện Chánh, Hồ Huấn Nghiệp, Huỳnh Mẫn Đạt, Nguyễn Thông,…

Có lẽ, nụ mai nở sớm nhất trong thơ ca Việt Nam lại là đóa hoa nở… muộn. Ấy là cành mai cuối mùa của một đại sư thuộc phái Vô Ngôn Thông: đại sư Mãn Giác (1052-1096). Nguyên văn được chép trong “Thiền Uyển Tập Anh” như sau:

Xuân khứ bách hoa lạc

Xuân đáo bách hoa khai

Sự trục nhãn tiền quá

Lão tòng đầu thượng lai

Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận 
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai

Tạm dịch:

Xuân đi, trăm hoa rụng

Xuân về, trăm hoa tươi

Trước mắt, việc đời ruổi

Trên đầu, già đến rồi

Chớ bảo xuân tàn hoa rụng cả

Đêm qua sân trước nở nhành mai.

Một thiền sư khác sống sau đó hơn hai thế kỷ có pháp hiệu Huyền Quang (1254-1334), là vị tổ thứ 3 của phái Trúc Lâm Yên Tử, từng tôn mai lên ngôi vị “ngự sử đài” – chức quan giữ trọng trách giám sát và can gián vua chúa:

Ngự sử mai hai hàng chầu chắp

Trượng phu tùng mấy rặng phò quanh

Ngự sử mai, trượng phu tùng và quân tử trúc hợp thành “tam ích hữu” (3 người bạn có ích). Khái niệm này xuất phát từ thiền “Quý thị” trong sách “Luận ngữ”. Ích giả tam hữu: hữu trực, hữu lượng, hữu đa văn (Bạn có ích gồm 3 hạng : ngay thẳng, rộng lượng và hiểu biết nhiều). Sách “Nguyệt lệnh quảng nghĩa” gọi hình tượng ước lệ bộ ba tùng – trúc – mai là Đông thiên tam hữu, Tuế hàn tam hữu hoặc Đông xuân tam hữu. Đây là đề tài có vị trí đặc biệt trong thơ ca cổ điền của Á Đông nói chung, của nước ta nói riêng.

         

Thi hào Nguyễn Trãi (ngôi sao sáng chiếu rọi từ bầu trời văn học thế kỷ XV) thường xuyên khai thác đề tài Đông thiên tam hữu. Riêng mai chiếm tần số xuất hiện khá cao trong các sáng tác của Ức Trai. Đọc 21 bài “Ngôn chí”, đã thấy 8 bài đề cập đến mai với những câu “tuyện diệu” như :

Trà mai đêm nguyệt dậy xem bóng

Phiến sách ngày xuân ngồi chấm câu

                                   (Ngôn chí 2)

Quét trúc, bước qua lòng suối

Thưởng mai, về đạp bóng trăng

                           (Ngôn chí 15)

Đối với mai, Nguyễn Trãi hết sức ưu ái. Tại sao? Qua bài thơ chữ hán “Đề Hoàng ngự sử mai tuyết hiên”, nhà thơ đã giải thích : Ái mai, ái tuyết, ái duyên hà? Ái duyên tuyết bạch, mai phương khiết (Yêu mai, yêu tuyết vì đâu? Vì tuyết trắng, mai thơm và trong sạch). Trong phần thơ “Hoa mộc môn”, ngoài các bài “Mai” và “Lão mai”, bài thất ngôn pha lục ngôn viết về mai làm theo thể ô thước kiều phối hợp liên hoàn của Nguyễn Trãi là một trong những tác phẩm tiêu biểu của thơ quốc âm thời ấy:

        

Xuân đến hoa nào chẳng tốt tươi

Ưa mi vì tiết sạch hơn người

Gác đông ắt đã từng làm khách

Há những Bô tiên kết bạn chơi?

Tiên Bô kết đã bấy thu chầy

Ngâm ngợi nhường bằng mếch trọng thay

Lại có một cành ngoài ấy lẻ

Bóng thưa ánh nước động người vay!

Bóng thưa ánh nước động người vay

Lịm đưa hương, một nguyệt hay

Huống lại bảng xuân sơ chiếm được

So tam hữu chẳng bằng mày!

So với tùng và trúc, mai giống ở khí tiết. Nhưng mai còn có ưu điểm mà hai bạn không sao có được: sắc hương.

Sắc, ai ai cũng dễ dàng nhìn thấy, dù ngồi gần hay đứng xa, kể cả qua “bóng thưa ánh nước” chập chờn : Mai hoa như tuyết chiếu tình xuyên (Hoa mai như tuyết chiếu xuống lòng sông buổi trời nắng – thơ Trần Quang Khải). Song, hương thì “khách tục” làm sao nhận ra. Chỉ tri âm, tri kỷ mới đủ khả năng tương thức. Đó là vầng trăng. Lịm đưa hương, một nguyệt hay: câu thơ lục ngôn thầm kín đáo quá, kín đáo như hương mai vậy.

So với nhiều hoa khác, mai lại là loài “anh hoa phát tiết” sớm nhất, ngay từ tiết lập xuân còn nhiều giá lạnh. Do đó cổ nhân đã phong tặng mai danh hiệu Bách hoa khôi – ví như người đỗ đầu khoa thi, người con trai ưu tú nhất hoặc con gái xinh đẹp nhất.

          

Nhắc đến Bách hoa khôi, tôi chợt nhớ giai thoại liên quan đến một bài tuyệt bút về mai gắn liền với tên tuổi của nhà ái quốc lừng danh : Phan Bội Châu. Năm đó (1883), Phan mới 16 tuổi. Sau khi thi hương, bài được chấm ưu hạng, chàng trai quên Nam Đàn ấy phải dự kỳ sát hạch cùng 6 sĩ tử khác để xếp vị thứ cao thấp tại phủ Anh Sơn. Đích thân quan phủ là Hoàng Giáp Phạm Như Xương trực tiếp ngồi ghế chánh chủ khảo. Các thí sinh nhận đề và cắm cúi làm bài hồi lâu thì Phan mới đến. Quan phủ hơi bực mình nhưng vẫn cho Phan vào và buộc chàng làm bài với một đề thi riêng. Đang tiết cuối xuân, trông thấy cây mai bên hiên chỉ còn lưa thưa dăm đóa, quan Hoàng Giáp bèn ra đề : “Hoa khai bất cập xuân” (Hoa nở không kịp mùa xuân). Đề thi ngụ ý phê bình cái tội trễ tràng của chàng trai nổi tiếng thông minh. Phan Bội Châu phóng bút ngay :

Đông hoàn tằng bước nhãn

Dĩ hứa bách hoa khôi

Chỉ vị khiêm khiêm ý

Phiên giao tiệm tiệm khai…

Tạm dịch :

Nhờ chúa Xuân ưu ái

Xếp đứng đầu trăm hoa

Chỉ vì lòng khiêm tốn

Nên hẵng nở tà tà…

Liếc mắt qua, Hoàng Giáp Phạm Như Xương sững sờ, không cho Phan Bội Châu làm bài nữa. Ông bảo: “Chỉ cần 4 câu mở đầu thế này là dư sức đỗ đầu xứ rồi”.

Nói đến mai, Nguyễn Trãi và các nhà thơ khác thuở trước thường nhắc đến “tiên Bô”, “lão Bô”. Nhân vật này là ai ? Ấy là Lâm Bô, tức Lâm Hòa Tĩnh (967-1028), một hiền sĩ ở Cô Sơn (Hàng Châu, Trung Quốc) vào đời Tống. Họ Lâm không vợ con, chỉ thích trồng hoa mai và nuôi chim hạc, nên người đời nói về ông : “Cưới mai làm vợ, nuôi hạc làm con”. Lâm Bô có để lại bài thơ “Mai hoa” được nhiều thế hệ truyền tụng.

Đây là 4 câu đầu :

Chúng phương hoa lạc động huyên nghiêm

Chiếm tận phong tình hướng tiểu viên

Sơ ảnh hoành tà thủy thanh thiên

Ám hương phù đông nguyệt hoàng hôn...

Nghĩa : Các hoa rụng hết, chỉ còn hoa mai tươi đẹp dưới bóng nắng ; chiếm cả vẻ đẹp của mảnh vườn con ; bóng cành thưa nằm ngang giữa làn nước trong nơi cạn ; hương thoảng đưa nhè nhẹ dưới ánh trăng buổi hoàng hôn…

Cặp thực của bài thơ trên lại được cô đúc thành một câu : Ánh hương phù động, ảnh hoành tà. Giản Chi dịch : Chập chờn hương thoảng, bóng cành xiên ngang.

         

Nhiều thi nhân khen rằng chỉ 7 chữ mà lột tả đầy đủ vẻ đẹp của hoa mai, không thể thêm bớt được một chữ nào. Kiệm lời, chắt ý đến thế thì vượt qua cả thơ tứ tuyệt Trung Hoa lẫn thơ Haiku Nhật Bản. Gọi đây là thể gì nhỉ, “nhất tuyệt” ư ?

Mai thường sánh vai với trăng :

Hoa dãi nguyệt, nguyệt in một tấm

Nguyệt lồng hoa, hoa thắm từng bông

Nguyệt hoa hoa nguyệt trùng trùng

Trước hoa dưới nguyệt trong lòng xiết đâu.

                              (Chinh phụ ngâm khúc)

       

 Mai cũng kề bóng chim (mai điểu), chủ yếu là chim én hoặc chim hạc. Ví dụ đôi câu “thần bút” của nhà thơ đa tài Nguyễn Trung Ngạn (1289-1370), đến nay vẫn khiến chúng ta giật mình kinh ngạc

Dã mai cốt cách nguyên phi tục

Hải hạc phong tư tự bất quần

Tạm dịch :

Cốt cách mai rừng nguyên chẳng tục

Phong tư hạc biển vốn không bầy

Ngoài bộ “tam hữu” như đã nói, mai còn được kết hợp với lan, cúc, trúc tạo nên bộ “tứ quý” tượng trưng cho bốn mùa xuân, hạ, thu, đông. Và không chỉ với thực vật, động vật, mai lại được các thi nhân cho “se duyên” với ngọc, với tuyết để ví von tài tử giai nhân. Như bài “Lão mai” trong “Hồng Đức quốc âm thi tập” có câu :

Xuân thêm cốt cách, hương càng bội

Tuyết giúp tinh thần, ngọc hãy còn.

Hoặc như trong “Hương miệt hành”, truyện thơ được sáng tác từ đầu Lê (có sách cho là đời Trần), có câu : Tuyết mai cốt cách, ngọc tinh thần Câu thơ ấy buộc nhiều người liên tưởng ngay đến câu Kiều quen thuộc : Mai cốt cách, tuyết tinh thần

Cũng cần nói thêm, trong pho Truyện Kiều của Nguyễn Du, tác phẩm được xem là “tập đại thành” của nền văn chương cổ điển Việt Nam, mai đã xuất hiện cả thảy 15 lần, mà quá nửa là đóng vai trò mỹ từ: sân mai, song mai, trướng mai, tiên mai, giấc mai, hồn mai…

      

Một mùa xuân lại đến. Mai vàng lại rực rỡ mãn khai. Đón tết bên cành “bách hoa khôi” cốt cách, thong thả thưởng thức những áng thơ của người xưa, âu là một thú đầy tao nhã. Tùy cơ duyên, mỗi người có thể chọn vài ba bài hay dăm bảy dòng tâm đắc cho bản thân mình.

Riêng tôi, đã nhiều đêm trừ tịch lặng ngắm mai vàng, lòng cứ hiển hiện đôi câu Cao Bá Quát:

Thập tải luân giao cầu cô kiếm

Nhất sinh đê thủ bái mai hoa

Ôi Chu Thần: Mười năm xuôi ngược giao du quyết tìm thanh kiếm cổ, suốt một đời chỉ biết cúi đầu vái trước hoa mai.

Bây giờ giữa Sai Gòn, bên nhành mai hương quý báu phảng phất thơm, nhành mai mà một bạn ở Huế vừa gửi vào làm quà Tết, tôi đang hồi hộp ngóng đợi phút giao thừa. Đúng phút linh diệu ấy, tôi sẽ xông một lò trầm nhỏ, rồi lặng lẽ cúi đầu vái hai vái.

Một vái tạ hoa mai, dĩ nhiên.

Một vái xin dành cho những câu thơ tuyệt bút mà cha ông ta từng lao tâm khổ tứ ngợi ca loài hoa cao khiết.

                                                                      Trần Ngọc Tính

 Trích Báo Giác Ngộ