KHOẢNH KHẮC 頃刻 – Ung Chu, Hán Việt thông dụng

Nhiều người nói các phương ngữ phía Nam thường viết sai từ "khoảnh khắc" 頃刻 thành "khoảng khắc". Trong các phương ngữ này, chúng phát âm trong ngữ lưu nghe khá gần âm nhau và nhiều người liên kết ý nghĩa của nó với đơn vị "khoảng" thông dụng.
"Khoảnh" 頃 nghĩa là chốc lát, vụt chốc, khoảng thời gian rất ngắn. Ngoài ra nó cũng chính là đơn vị "khoảnh" dùng để đo diện tích đất đai tương đương 100 "mẫu" 畝
Ngày xưa có đơn vị thời gian "khắc" 刻. Người Việt có thành ngữ "đêm 5 canh, ngày 6 khắc". Đêm tính từ giờ Tuất đến giờ Dần (tức nay là 19 giờ tối đến 5 giờ sáng), ngày tính từ giờ Mẹo đến giờ Thân (tức nay là 5 giờ sáng đến 17 giờ chiều). Còn giờ Dậu (17 giờ đến 19 giờ) không phải ngày mà cũng không phải đêm.
"Khắc" 刻 vốn nghĩa là dùng dao để khắc. Ngày xưa người ta làm "đồng hồ" 銅壺 (bình bằng đồng, còn gọi là "lậu hồ" 漏壺) đều khắc các mức để định giờ, nên "khắc" 刻 trở thành đơn vị đo thời gian (khoảng cách thời gian giữa 2 vạch khắc).
Có nơi thì chia ngày đêm thành 100 khắc (hình dung lậu hồ khắc 100 vạch), tức 1 khắc khoảng 14 phút rưỡi so với ngày nay. Về sau khi đổi qua hệ 24 giờ, mỗi giờ 60 phút của phương Tây, khắc được tinh chỉnh thành 1/96 ngày, tức 15 phút tròn, đây là giá trị 1 "khắc" 刻 vẫn đang được dùng tại Trung Quốc.
"Khắc" 刻 trong Hán ngữ được khái quát hoá để gọi chung chung khoảng thời gian ngắn (cũng như "giây" và "phút" chỉ khoảng thời gian ngắn), hoặc mới tức khắc, tức thì, tức thời. Do đó, "khoảnh khắc" 頃刻 nói về khoảng thời gian rất ngắn, chốc lát.
--
"Khoáng" 曠 nghĩa là rộng rãi, trống trải (có khoảng cách, khoảng trống), bỏ trống không. Ý nghĩa này được Việt hoá thành âm "thoáng" để mô tả không gian trống trải không cản trở, hoặc dùng để mô tả sự phóng khoáng, hoặc để nói về tư tưởng cởi mở, phóng khoáng: không gian thoáng, nét vẽ thoáng, tư tưởng thoáng... "Khoảng" và "quãng" là 2 âm Việt hoá của "khoáng" 曠.
Khoảng thời gian rất ngắn cũng được gọi là "thoáng": thoáng thấy, một thoáng... Âm Việt hoá này được vận dụng vào một số tổ hợp Hán-Việt: "khoáng đãng" 曠簜 - "thoáng đãng", "khoáng đạt" 曠達 - "thoáng đạt", "thông thoáng" 通曠. Phát âm của "khoáng" và "thoáng" nghe gần giống nhau, tạo điều kiện biến âm trong khẩu ngữ. Ngày xưa "khách thứa" cũng bị biến thành "khách khứa".
 
                                                                                             Ung Chu