"TAM DƯƠNG NGHÊNH PHÚC", TRANH DÂN GIAN ĐÔNG HỒ - Ung Chu

Chuyên mục nhằm thuyết minh các kí tự Hán và Nôm trên các tác phẩm tranh dân gian Việt Nam, giúp người Việt Nam hiện đại cảm thụ rõ hơn nội dung các bức tranh này. Tranh dân gian là các di sản Hán - Nôm có giá trị, có sức sống bền bỉ và độ tiếp cận rộng rãi trong dân chúng.

Phân tích một bức tranh Đông Hồ do Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả sáng tác, tên là "Tam dương nghênh phúc". Chữ trên tranh đọc từ phải qua trái.
 
Về tính biểu tượng, người Trung Hoa và người Việt dùng các con vật và cây cối hoa lá có tên Hán ngữ gần giống với các chữ Hán mang ý nghĩa tốt đẹp. Chẳng hạn:
- dương 羊: dê, thay thế cho "dương" 陽 trong âm dương
- bức / phúc 蝠: dơi, thay thế cho "phúc" 福
- lộc 鹿: hươu nai, thay thế cho "lộc" 祿 / 禄
- thái 菜: rau cải, phát âm trong tiếng Hoa gần giống chữ "tài" 財 nghĩa là tiền của
- ngư 魚: cá, phát âm trong tiếng Hoa giống chữ "dư" 餘 nghĩa là dư dả
- kê 雞: gà, phát âm theo tiếng Quan thoại của người Trung Hoa gần giống chữ "cát / kiết" 吉 nghĩa là việc tốt lành, cát tường, kiết tường.

Tranh vẽ 3 con dê tức là "tam dương" 三羊. "Nghênh phúc" 迎福 nghĩa là đón phúc. 3 con dê tượng trưng cho "tam dương" 三陽 ý nói 3 hào dương ⚊ ghép lại được quẻ Càn ☰ (乾) tượng trưng cho trời. Quẻ Thái ䷊ (泰) hay còn gọi là "Địa Thiên Thái" 地天泰 có cấu tạo gồm:
- nội quái (ở dưới): Càn ☰
- ngoại quái (ở trên): Khôn ☷ (坤) tượng trưng cho đất.
 
Kinh Dịch giảng: 以十一月為復卦 一陽生於下, 十二月為臨卦 二陽生於下, 正月為泰卦 三陽生於下 (Dĩ thập nhất nguyệt vi Phục quái, nhất dương sinh ư hạ. Thập nhị nguyệt vi Lâm quái, nhị dương sinh ư hạ. Chinh nguyệt vi Thái quái, tam dương sinh ư hạ)
 
Theo đó, cho tháng 11 là quẻ Phục ䷗ (復), 1 hào dương sinh ra ở dưới, tháng 12 là quẻ Lâm ䷒ (臨), 2 hào dương sinh ra ở dưới, tháng Giêng là quẻ Thái ䷊ (泰), 3 hào dương sinh ra ở dưới. Đó là lí do có thành ngữ "Tam dương khai Thái" 三陽開泰.
 
3 con dê trong tranh tượng trưng cho tháng Giêng âm lịch, mùa xuân về, do đó tranh có vẽ hoa nở, cỏ mọc, ánh dương chiếu rọi. Quẻ Thái là quẻ tốt, tượng trưng cho trời đất giao hoà. Ta nghe thành ngữ "bĩ cực thái lai" 否極泰來 với ý vận xấu rồi cũng sẽ qua đi, vận tốt rồi sẽ đến. Quẻ Bĩ ䷋ (否) là một quẻ xấu, cấu tạo ngược với quẻ Thái, còn gọi là "Thiên Địa Bĩ" 天地否.
 
Góc tranh ghi "Nguyễn Hữu Quả hoạ" 阮有菓畫 nghĩa là Nguyễn Hữu Quả vẽ. Góc bên kia viết tắt tên bằng chữ quốc ngữ.
 
                                                                                   Ung Chu
                                                                         (Hán Việt thông dụng)